صبر در جبر؛ به‌مناسبت زادروز مریم میرزاخانی

۲۲ اردیبهشت، روز زنان در ریاضیات، مصادف‌با سالروز تولد پرافتخارترین زن ایرانی در عرصه‌‌ی علم ریاضیات، مریم میرزاخانی است؛ دانشمندی که برای رؤیاهایش «زنانه» جنگید.

دیروز ۲۲ اردیبهشت (۱۲ می)، مصادف‌با سالروز تولد مریم میرزاخانی و «روز زنان در ریاضیات» بود؛ ریاضی‌‌دان پرافتخار ایرانی که در دوره‌‌ی حیات کوتاه ولی پربار خود توانست دستاوردهای بزرگی برای نام ایران در نزد جوامع علمی جهان به ارمغان آورد.

بی‌‌شک قرار نیست نام او به‌‌این زودی‌‌ها از خاطرات ما ایرانی‌‌ها پاک شود. مریم میرزاخانی متولد ۲۲ اردیبهشت سال ۱۳۵۶ در تهران است. ارمغان دوران تحصیل او در مقطع دبیرستان، دو مدال طلای کشوری و نیز دو مدال طلای جهانی در المپیاد ریاضی بود. در آن زمان، او دومین دختر ایرانی شرکت‌‌کننده در المپیادهای جهانی بود. پیش از او، تنها یاسمن فرزان توانسته بود از جامعه‌ی زنان ایران به مسابقات المپیاد جهانی در رشته‌‌ی فیزیک راه باید.

پس از پایان دوره‌‌ی دبیرستان (که مصادف‌با پایان جنگ تحمیلی میان ایران و عراق نیز بود)، میرزاخانی علی‌‌رغم گرایش شدید جامعه‌‌ی آن زمان به رشته‌‌های مهندسی، تصمیم گرفت رشته‌‌ای را برگزیند از صمیم قلب بدان عشق می‌‌ورزید: ریاضیات.

او توانست به دانشگاه صنعتی شریف راه یابد و در آنجا به تحصیلات خود ادامه دهد. در بیست‌وششم اسفند سال ۱۳۷۶ بود که خبر واژگونی اتوبوس حامل دانشجویان نخبه‌‌ی ریاضی دانشگاه شریف که در بیست‌ودومین دوره‌‌ی مسابقات ریاضی دانشجویی شرکت داشتند، خبرساز شد. اتوبوس حامل میرزاخانی و دیگر نخبگان ریاضی که از اهواز به تهران بر می‌گشت، حوالی شهرستان پل دختر در استان لرستان در دره‌ای سقوط کرد و ۶ تن از برترین استعدادهای کشورمان را به کام مرگ کشاند. بااین‌‌حال، این تقدیر تلخ برای دختر نابغه‌‌ی جوان رقم نخورد و وی از این حادثه جان سالم به‌‌در برد.

پس از اتمام دوره‌‌ی کارشناسی ارشد، وی همانند بسیاری دیگر از هم‌‌دوره‌‌ای‌های خود تصمیم به مهاجرت گرفت. میرزاخانی وارد دانشگاه هاروارد آمریکا شد و در سال ۱۳۸۳، دوره‌‌ی دکترای خود را در آنجا به‌‌پایان رساند و پس از ۴ سال، به‌‌عنوان استاد تمام در دانشگاه پرینستون مشغول به کار شد. زمینه‌‌ی اصلی تحقیقات او در آن زمان، مطالعه‌‌ی سطوح هذلولی با استفاده از فضای پیمانه‌‌ای متمرکز بود.

میرزاخانی در سال ۱۳۸۴، با یان وندارک، استاد و دانشیار ریاضی دانشگاه استنفورد و پژوهشگر علوم کامپیوتر مرکز تحقیقاتی آی‌بی‌ام ازدواج کرد و در همین سال نیز، مجله‌ی پاپیولار ساینس آمریکا نام مریم میرزاخانی را در فهرست ۱۰ ذهن برتر جوان جهان آورد. در سال ۱۳۸۸ نیز انجمن ریاضی آمریکا، جایزه‌ی بلومنتال را به‌پاس دستاوردهای میرزاخانی در علم ریاضیات، به او تقدیم کرد و دلایل اعطای این جایزه را خلاقیت بی‌نظیر و رساله‌ی دکترای نوآورانه‌ی او دانست.

شاید بتوان گفت یکی از بزرگ‌ترین افتخارات زندگی مریم میرزاخانی، دریافت مدال فیلدز در سال ۱۳۹۳ بود. این مدال بالاترین جایزه‌‌ای است که یک ریاضی‌‌دان می‌‌تواند دریافت کند. میرزاخانی نخستین زنی در جهان بود که در طول تاریخ ۷۸ ساله‌‌ی این رویداد، توانسته بود چنین افتخاری را نصیب خود کند. در بیانیه‌‌ی مطبوعاتی مدال فیلدز این‌گونه آمده بود:

اغلب به‌نظر می‌رسد که به‌خاطر پیچیدگی‌ها و ناهمگنی‌های فضاهای مدولی، غیرممکن است که بتوان به‌طور مستقیم روی آن‌‌ها کار کرد؛ اما نه برای میرزاخانی. او شهود هندسی قوی دارد که به‌کمک آن می‌تواند مستقیما با هندسه‌ی فضاهای مدولی دست‌وپنجه نرم کند.

اما سرنوشت کار خود را می‌کند. در تیرماه ۱۳۹۶، تقدیر به‌شکلی تلخ برای ریاضی‌‌دان جوان رقم خورد. او که گفته‌‌می‌‌شد از سال ۱۳۹۲ با علائم بیماری سرطان سینه درگیر بود، پس از گسترش این بیماری به مغزاستخوان، بالاخره تسلیم مرگ شد. خبر فوت پرافتخارترین ریاضی‌‌دان زن جهان، موجی از ناباوری و اندوه در جامعه‌‌ی علمی و البته ملت قدردان ایران برانگیخت. این خبر تلخ، با پوشش گسترده‌‌ی رسانه‌‌های جهان مواجه شد و پیام‌‌های تسلیت مقامات رسمی کشورمان از جمله ریاست جمهوری و وزارت امور خارجه را نیز در پی داشت.

در پس این چند سال‌‌، هنوز هم چهره‌‌ی مریم میرزاخانی و لبخند زیبایش در اذهان ایرانیان زنده است؛ زنی که بی‌‌پروا و فارغ از حاشیه‌‌ها در راه تحقق رؤیاهای خود کوشید و درنهایت، به الگویی فاخر برای جامعه‌‌ی علمی جوان به‌‌خصوص زنان کشورمان بدل شد. نام مریم میرزاخانی، یادآور غروری برخاسته از افتخار و اندوهی ناشی از فقدان است.

در پایان، شایسته است جملاتی زیبا را در توصیف علاقه‌‌ی او به ریاضیات، از زبان خودش بازخوانی کنیم:

بدون علاقه‌داشتن به ریاضی ممکن است آن را سرد و بیهوده بیابید. اما زیباییِ ریاضیات خود را تنها به شاگردان صبور نشان می‌دهد. پرارزش‌ترین بخش [مطالعه ریاضی] لحظه‌ای است که می‌گویی «آها!»؛ ذوق کشف و لذت فهمیدن موضوعی جدید. احساس ایستادن بالای یک بلندی و رسیدن به دیدی شفاف و واضح.