چگونه تغییرات اقلیمی باعث فروپاشی اولین امپراتوری جهان شد

دماوند، کوهی با ارتفاع بیش از ۵،۰۰۰ متر، برجسته‌ترین چشم‌انداز شمال ایران است. در سایه‌ی این کوه، غاری به اسم گل‌زرد جای گرفته است. در این غار، استالاگمیت‌ها و استالاکتیت‌ها‌ از هزاران سال پیش به‌آهستگی رشد کرده و در دلِ خود رازهایی از تغییرات اقلیمی در زمان‌های دور پنهان ساخته‌اند. اکنون، پژوهشگران با مطالعه‌ی تغییر ترکیبات شیمیایی استالاگمیت‌های غار گل‌زرد سرنخ‌هایی از تأثیر تغییرات اقلیمی را بر نابودی اولین امپراتوری تاریخ در ۴،۰۰۰ سال پیش به‌دست آورده‌اند.

امپراتوری اَکِد اولین امپراتوری جهان محسوب می‌شود. درحدود ۴،۳۰۰ سال پیش در منطقه‌ی میان‌رودان، سارگون اَکِد با متحد‌کردن چند شهر مستقل اولین امپراتوری جهان را تأسیس کرد. نفوذ اَکِدها از رودهای دجله‌و‌فرات، واقع در جنوب عراق کنونی، تا بخشی از سوریه و ترکیه گسترده شده بود. گسترش شمالی‌جنوبی امپراتوری به این معنا بود که سرزمین اَکِدها آب‌و‌هوایی متنوع داشت. در شمال، سرزمین‌هایی پرآب با خاک حاصل‌خیز قرار داشتند که کشاورزی در آن‌ها به بارش سالیانه‌ی باران وابسته بود و در جنوب، دشت‌های رسوبی قرار داشتند که با روش‌های آبیاری در آن‌ها محصولات کشت می‌شدند.

به‌نظر می‌رسد امپراتوری اَکِدها با گذشت زمان، بیش‌ازپیش به کشاورزی در سرزمین‌های شمال وابسته شدند و محصولات کشاورزی را از آنجا به جنوب منتقل می‌کردند تا آذوقه‌ی ارتش را تأمین و البته گندم و دیگر محصولات را بین حامیان خود تقسیم کنند. باوجوداین پس از گذشت حدود یک قرن از تأسیس، امپراتوری اَکِدها ناگهان فرو می‌ریزد و در پی آن، مهاجرت‌های گسترده و درگیری‌های پردامنه شکل می‌گیرد. رنج و عذاب مردم آن زمان به‌خوبی در متن باستانی نفرین اَکِد آورده شده است، نوشته‌ای که در آن، دوران قطحی و کمبود آب‌و‌غذا به‌وضوح به‌تصویر کشیده شده است:

زمین‌های آبیاری‌شده گندمی به‌بار نیاوردند، آب‌ها بی‌ماهی بودند، باغ‌های آبیاری‌شده میوه  ندادند و ابرهای ضخیم نباریدند.

خشک‌سالی و گردوغبار

دلیل فروپاشی این امپراتوری هنوزهم بین تاریخ‌دانان و باستان‌شناسان و دانشمندان جای بحث است. طبق یکی از محبوب‌ترین نظریه‌ها که آن را هاروی ویز، باستان‌شناس دانشگاه Yale، ارائه کرده است، تضعیف و نابودی اَکِدها به‌دلیل شروع شرایط خشک‌سالی بود که زمین‌های حاصل‌خیز شمال امپراتوری را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داد.

ویز و همکارانش با جمع‌آوری مدارکی از شمال سوریه، به این نتیجه رسیدند که درحدود ۴،۲۰۰ سال پیش مناطق شکوفا و پرجمعیت شمال سوریه به‌یک‌باره خالی از سکنه شدند. دلیلی که باعث شد ویز به این نتیجه برسد کشف‌نشدن اشیای سفالی و دیگر اشیای باستانی در آن بازه‌ی زمانی است. به‌نظر می‌رسد در آن زمان، خاک‌های غنی و حاصل‌خیز منطقه به زمین‌های کشت‌ناپذیر تبدیل شد که گردوغبار آن را باد به سرزمین‌های شرقی منتقل می‌کرد و نشان‌‌دهنده‌ی شروع دوران خشک‌سالی در این منطقه بود. علاوه‌بر آن، نمونه‌گیری‌ها از بستر خلیج عمان و دریای سرخ نیز نشان می‌دهد که گردوغبار زیادی با منشأ میان‌رودان به داخل دریا ریخته شده است که این موضوع نیز خود دلیلی بر بُروز خشک‌سالی در منطقه است.

بااین‌حال، دیگر پژوهشگران با تردید به این تفسیر هاروی ویز نگاه می‌کنند. برخی معتقدند شواهد باستانی و دریایی تا آن اندازه محکم نیستند که از وجود ارتباط مستقیم بین خشک‌سالی و تغییرات اجتماعی در میان‌رودان پشتیبانی کنند.

پیداشدن شواهد اقلیمی جدید و دقیق

اکنون، اطلاعات به‌دست‌آمده از استالاگمیت‌های ایران زوایای تاریک این قضیه را روشن کرده است. استیسی کارولین، دیرینه‌اقلیم‌شناس دانشگاه آکسفورد و همکارانش توانسته‌اند شواهد دقیق و محکمی از فعالیت‌های گردوغبار در ۵،۲۰۰ تا ۳،۷۰۰ سال پیش کشف کنند. گردوغبار نهفته در استالاگمیت‌های غار گل‌زرد به‌صورت شگفت‌انگیزی اطلاعات زیادی از تاریخ اقلیم مناطق دیگر دراختیار پژوهشگران قرار داده‌اند.

شاید غار گل‌زرد چندصد کیلومتر دورتر از سرزمین اصلی‌ امپراتوری اَکِدها باشد؛ اما دقیقا در پایین‌دست بادهای غربی قرار دارد. به‌همین‌دلیل، ۹۰ درصد گردوغبار ایران از صحراهای سوریه و عراق نشئت می‌گیرد. گردوغبار بیابان‌ها درمقایسه‌با آهک‌های محلی تشکیل‌دهنده‌ی استالاگمیت‌های غار گل‌زرد غلظت منیزیم بیشتری دارند. بنابراین، غلظت منیزیم استالاگمیت‌های غار می‌تواند نمایانگر میزان گردوغبار منطقه باشد؛ یعنی منیزیم بیشتر ممکن است نشان‌دهنده‌ی دوران‌های خشک‌سالی و وضعیت آب‌و‌هوایی خشک باشد.

استالاگمیت‌ها مزیت دیگری نیز دارند. دانشمندان با استفاده از روش‌ زمان‌سنجی اورانیوم‌توریم می‌توانند سن قسمت‌های مختلف این ساختارها را تخمین بزنند. با ترکیب این روش‌ها، استیسی کارولین تاریخچه‌ی دقیقی از میزان گردوغبار منطقه را گردآوری کرد. طبق تحقیقات او، دو دوره خشک‌سالی بزرگ در ۴،۵۱۰ و ۴،۲۶۰ سال پیش شروع شده است و هرکدام به ترتیب ۱۱۰ و ۲۹۰ سال به‌طول انجامیده است. دوران خشک‌سالی دوم دقیقا با زمان نابودی امپراتوری اَکِدها همزمان است و بدین‌ترتیب نشان می‌دهد تغییرات اقلیمی حداقل بخشی از دلیل فروپاشی اولین امپراتوری جهان بوده است.

این فروپاشی باعث مهاجرت‌های گسترده از شمال به جنوب شد و درنتیجه‌ی آن، درگیری‌های گسترده‌ای بین مهاجران و مردم محلی درگرفت. حتی مردم بومی برای مقابه با مهاجران دیواری ۱۸۰ کیلومتری بین رودهای دجله و فرات ساختند؛ روشی که استفاده از آن حتی بعد از ۴،۰۰۰ سال دوباره پیشنهاد شده است. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت تغییرات شدید آب‌و‌هوایی در خاورمیانه از هزاران سال پیش تاکنون، بستر بحران‌های اجتماعی بوده است.