مسجد جامع نطنز؛ زیباترین یادگار دوره تیموری
مسجد جامع نطنز که مجموعه آرامگاهی شیخ عبدالصمد اصفهانی در نطنز است از قسمت‌هایی چون مسجد، آرامگاه و خانقاه تشکیل شده که از کاشی‌کاری‌ها و آجرکاری‌های بی‌نظیری در کتیبه، مناره و گنبد تشکیل شده است.
مسجد جمعه یا مسجد جامع نطنز مجموعه‌ای از چندین بنا است که این بناها در دوران الجایتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان (دوره ایلخانی) به ترتیب زیر ساخته شده است:
- مسجد بین سال‌های ۷۰۴ تا ۷۰۹ هجری.
- بقعه شیخ عبدالصمد به سال ۷۰۷ هجری.
- ایوان جلوخان خانقاه در سال ۷۱۶ و ۸۱۷ هجری.
- مناره با تاریخ پایان بنای در سال ۷۲۵ هجری.
عکس از: خبرگزاری تسنیم
این مجموعه شامل یک شبستان هشت ضلعی گنبددار آجری، آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد با یک گنبد مخروطی شکل ۸ وجهی، سردر خانقاه و مناره مرتفعی است که نظر هر بیننده‌ای را به خود معطوف می‌دارد.
عکس از: نصرالله شاه نظری
باستان‌شناس و ایران‌شناس فرانسوی، آندره گدار، درباره بنای مسجد جمعه نطنز که از نظر سبک معماری در نوع خود کم‌نظیر و نشانه‌هایی از معماری چند دوره را در خود حفظ کرده است، می‌نویسد:
مسجد که نسبتا از خرابی محفوظ مانده مرکب است از یک شبستان هشت ضلعی گنبددار مشرف بر صحنی که چهار ایوان دارد. اضلاع صحن را دهلیزها و نمازخانه‌های مختلف به هم متصل می‌کند. این مسجد از سمت شمال، مشرق و جنوب محدود به کوچه باریکی است که چون به ورودی بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می‌رسد، وسعت یافته مبدل به میدان کوچکی می‌شود. در سمت غرب ویرانه خانقاه دیده می‌شود، مسجد سه ورودی دارد، یک ورودی جنوبی و دو ورودی شمالی، ورودی‌های سمت شمال هم‌سطح حیاط هستند، ولی ورودی جنوبی دهلیزی است که با ۱۲ پله بلند به کف راهرو مسجد می‌رسد.
از نقاط دیدنی مسجد، مکانی در میان صحن مسجد است که با چند پله به کانال قنات آبی می‌رسد که از زیربنای مسجد عبور می‌کند. اصل بنای مسجد با آجر و ملات ساخته و با آهک پوشیده شده است. بر پهنه چندین کتیبه و سنگ نبشته در گوشه و کنار مسجد، تاریخ تعمیرات، بانیان، معماران و استادان مجرب و مشهوری که در مرمت و بازسازی این مسجد فعالیت داشته‌اند، به خوبی عنوان شده است.
در قسمت در جنوبی مسجد، کتیبه‌ای وجود دارد که توضیحات مختصری در مورد بنا به بازدیدکنندگان می‌دهد. دستور ساخت قسمتی از بنا که مربوط به دوره ایلخانان است به خلیفه حسین بن ماستری و استادکار آن را شمس‌الدین محمدعلی نطنزی به تاریخ ۷۰۴ هجری قمری ذکر می‌کند. در چوبی مسجد، دو لنگه‌ای با منبت‌کاری‌های بسیار زیبا است که قسمتی از منبت‌کاری‌ها بر اثر عوامل جوی و در اثر تماس مستقیم با آفتاب ریزش داشته و تاریخ ساخت در قسمت پایین لنگه سمت چپ درب به‌صورت منبت به تاریخ ۸۲۵ قمری ذکر شده است که قدمت بالای ۶۰۰ ساله آن را نشان می‌دهد.
گنبد دیلمی
هنگام ورود به مسجد از ضلع جنوبی در روبروی خود با دالان نسبتا وسیعی مواجه می‌شویم که نسبت به سطح کوچه با تفاوت ۱٫۵ متری و ۱۰ پله‌ای در ارتفاع پایین‌تری قرار دارد.
در سمت راست دالان، راهروی کوچکی قرار دارد که ما را به سمت شبستان هشت وجهی گنبددار هدایت می‌کند. این شبستان قدیمی‌ترین گنبد آجری منطقه با تاریخ ۳۸۹ هجری قمری با قدمتی بیش از ۱۰۴۰ سال را دارد. در قسمت قاعده گنبد، کتیبه‌ای به‌صورت آجر نوشته برجسته، مربوط به دوره دیلمی (آل بویه) وجود دارد که بعدها در دوره صفویه روی کتیبه را با گچ پوشانده و کتیبه را به‌صورت گچبری تزئین کرده‌اند.
ایوان جنوبی
محراب شبستان دارای کاشی‌کاری‌های نفیسی بوده که در دوره قاجاری توسط یکی از شاهزاده‌های قاجار که از مسجد جامع دیدن می‌کند، به سرقت رفته و در موزه لوور فرانسه در معرض نمایش گذاشته‌اند.
قسمت کف شبستان به صورت تخته فرش است که به علت وجود رشته قناتی که از داخل حیاط مسجد عبور می‌کند برای جلوگیری از نفوذ رطوبت به پایه‌های اصلی شبستان کانال‌کشی شده و روی آن را با تخته، فرش کرده‌اند که جریان هوا در داخل کانال‌کشی‌ها باعث خشک شدن رطوبت زیر شبستان می‌شود.
حیاط مجموعه دارای ۴ ایوان به ۴ جهت اصلی (شمالی، جنوی، شرقی، غربی) است که در دوره ایلخانیان مغول به قسمت شبستان گنبددار الحاق داده شده است.
ایوان شمالی
حیاط و ایوان‌ها دارای ۲ طبقه با ارتفاع حدودا ۹ متر از کف تا بالا بوده که در قسمت ایوان شمالی دو مقرنس‌کاری گچی در دو طبقه و دو کتیبه خودنمایی می‌کند. کتیبه‌ای که به‌صورت گچبری برجسته با زمینه گل و بوته است، قسمتی از سوره توبه (آیه ۱۸ و ۱۹) بوده و در انتهای کتیبه تاریخ ۷۰۹هجری قمری و نام حیدر در آرایش‌های گچبری ذکر شده که به‌طور یقین حیدر نام استادکاری است که کار گچبری محراب الجاتیو را در مسجد جمعه اصفهان نیز به انجام رسانیده است.
کتیبه‌ی دیگری در قسمت پایین‌تری از قسمت هلال ایوان شمالی قرار گرفته، توسط علیرضا امامی اصفهانی از خطاطان برجسته دوره صفویه به رشته تحریر درآمده که به‌صورت خط ثلث سفیدی بر زمینه قهوه‌ای رنگ نوشته که بعدها رنگ قهوه‌ای بر اثر مرور زمان کم‌رنگ و به‌صورت لاجوردی دوباره رنگ‌آمیزی شده و شامل آیات ۱۰۹ سوره جمعه و آیه ۱۱۴ سوره هود است. همچنین در انتها دو حدیث از رسول اکرم (ص) به نگارش درآمده است.
در دیگری که از سمت شمالی به کوچه مجاور باز می‌شود، کتیبه‌هایی دارد که صلوات بر ۱۴ معصوم به‌صورت منبت ذکر شده و تاریخ ساخت ۹۷۲ هجری قمری و نصب درب به تاریخ ۱۰۱۲ هجری قمری است .
بقعه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی
بقعه یا آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی، گنبدی هشت وجهی مخروطی شکل دو جداره یا دو پوسته دارد که تزئینات جداره بیرونی تشکیل شده از آجر و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ و جداره‌ی داخل آن را مقرنس‌کاری گچی بی‌نظیری تشکیل می‌دهد. هنگامی که از مرکز بقعه به مقرنس‌کاری زیر گنبد نگاه می‌کنیم، طرح گلی را نشان می‌دهد که گلبرگ‌های آن به سمت پایین باز شده باشند و در قسمت قاعده گنبد کتیبه‌ای به‌صورت گچبری برجسته به خط ثلث روی زمینه گل و بوته کار شده است که شامل آخر آیه ۱۶۷ و ۱۶۸ و بخش اول آیه ۱۶۹ سوره آل عمران بوده و در انتهای آن نام خلیفه ابن حسین ماستری به تاریخ ۷۰۷ هجری قمری ذکر شده است.
بقعه یا آرامگاه دارای ازاره چینی فوق‌العاده نفیسی بوده که با کاشی‌های هشت پر زرین فام دوره ایلخانی تزئین و با کاشی‌های فیروزه‌ای چهار پر صلیبی شکل احاطه شده بودند که کاشی‌های قسمت ازاره چینی و محراب بقعه در دوره قاجاریه به موزه ویکتوریا آلبرت لندن انتقال داده شده است.
حائل مقبره شیخ نورالدین و فضای خالی بقعه ضریحی چوبی مشبکی نصب شده که در قسمت بالای ضریح، کتیبه‌ای به‌صورت منبت، تاریخ ساخت ضریح را به سال ۱۰۶۴ هجری قمری و استادکار را استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشکی نطنزی ذکر می‌کند. در ساخت این نرده چوبی مشبک که به‌صورت گره چینی کار شده از چسب چوب یا میخ استفاده نشده، بلکه تمامی قطعات به شکل فاق و زبانه، درهم گره شده تا این نرده چوبی را تشکیل داده است.
مناره
این مجموعه تاریخی دارای مناره بلند و زیبایی است که به‌واسطه سبک جالب و تزئینات کاشی‌کاری به ویژه کتیبه پهن و فیروزه‌ای در ساقه‌ی آن نظر بسیاری از بازدیدکنندگان را جلب کرده است. ارتفاع مناره ۳۷٫۲۰ متر و دارای ۱۱۸ پله‌ی مارپیچی است. این مناره مابین سردر کبودرنگ خانقاه و سردر سفیدرنگ مسجد قرار گرفته و با شبستان طاق‌داری که سطحش با فرش بقعه شیخ عبدالصمد مساوی است به سایر قسمت مجموعه متصل شده است.
عکس ها به ترتیب از آزاده عزیزی، نصرالله شاه نظری
سردر خانقاه
چشم‌نوازترین قسمت مجموعه را سردر خانقاه تشکیل می‌دهد که با نقوش و طرح‌های گوناگون کاشی‌کاری شده است.
عکس از: آزاده یوسف‌نژاد
به نظر می‌رسد بعد از پایان یافتن کار ساخت مسجد و بقعه شیخ عبدالصمد کار بنایی ادامه یافته و به ساختن خانقاهی پرداخته شده که از بنای خانقاه جزء همین سردر باقی نمانده و مابقی از بین رفته است. در اغلب قسمت‌ها از کاشی‌هایی با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی برای تزئینات آن و مقرنس‌کاری استفاده شده که نمونه‌ی بسیار زیبایی از بناهای کبودرنگ دوره مغولی است.
عکس از: آزاده عزیزی
در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی مرمتی روی آن انجام گرفت و کتیبه‌ای به شکل گچبری، دور تا دور درگاه به خط ریحان برجسته کار شده که استاد کار را آقای شمس‌الدین محمدعلی نطنزی به سنه ۷۱۶ هجری قمری ذکر شده است.
این بنای تاریخی زیبا یکی از شاخص‌ترین بناهای موجود در شهرستان نطنز است که به شماره ۱۸۸ در مورخه ۱۸/۴/۱۳۱۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
