بن بست در تنگه هرمز؛ ایران چگونه می تواند مهم ترین شاهراه صادرات نفتی جهان را ببندد؟

تنگه هرمز استراتژیک ترین تنگه برای فروشندگان و خریداران نفت خام است که در هفته های اخیر و در پی تهدیدات مقامات رسمی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر بستن آن و تنش های ناشی از تحریم های ایالات متحده بار دیگر خبرساز شده است. زمانی که دکتر حسن روحانی، رییس جمهور ایران، تلاش های ایالات متحده برای به صفر رساندن صادرات نفت خام ایران را بی نتیجه اعلام کرد هیچ اشاره ای به جزیره هرمز و اقدام ایران برای بستن شلوغ ترین مسیر نفتی جهان که هر روزه شاهد عبور بیش از ۳۰ درصد نفت حاصل از دریاست نکرد. اما شیوه بیان او طوری بود که همگان آن را به مثابه تهدیدی برای بستن تنگه هرمز، آبراهی کوچک و تنگ بین ایران و عمان دانستند.

حسن روحانی در این سخنان چنین گفت:” هیچ معنایی ندارد که ایران نتواند نفتش را صادر کند در حالی که نفت منطقه صادر می شود” و در ادامه با لحنی تند گفت که ایالات متحده “نخواهد توانست درآمدهای نفتی ایران را قطع کند”. بعد از بازگشت از اروپا بود که روحانی بار دیگر به انتقاد از سیاست های ایالات متحده در زمینه بازگشت تحریم ها و خارج شدن از برجام پرداخته و اعلام کرد که ظاهراً آمریکایی ها هیچ چیزی در مورد عواقب تلاش برای به صفر رساندن صادرات نفتی ایران ندارند.

بعد از آن بود که مقامات ایرانی و به خصوص مقامات نظامی تصریح کردند که ایران می تواند و حق خود می داند که تنگه هرمز را بسته و مانع از صادرات نفت کشورهای حوز خلیج فارس شود که این موضوع می توان قیمت هر بشکه نفت را به بیش از ۲۰۰ دلار برساند و جهان را با مشکلات اقتصادی وخیمی روبرو نماید. اما چیزهایی زیادی در مورد تنگه هرمز وجود دارد که شاید خوانندگان این مطلب از آن اطلاع چندانی ندارند.

تنگه هرمز که روزانه بیش از یک سوم از نفت تولیدی از دریای جهان از طریق آن به بازارهای خارجی عرضه می شود یک شاهرگ دریایی بسیار مهم و استراتژیک است که تولید کنندگان نفت خام خاورمیانه را به بازارهای کلیدی آسیا پاسیفیک، اروپا، آمریکای شمالی و دیگر نقاط جهان متصل می کند. این تنگه از زمان جنگ ایران و عراق همواره در مرکز تنش های منطقه ای قرار داشته و اولین باری نیست که مقامات ایران در مقابل فشارها و تحریم های خارجی تهدید به بستن آن می کنند.

مشخصات تنگه هرمز

تنگه هرمز یک آبراه است که بین ایران و عمان واقع شده و خلیج فارس را به دریای عمان و دریای عرب وصل می کند. این تنگه در باریکترین نقطه خود تنها ۲۱ مایل (۳۳٫۶ کیلومتر) عرض داشته اما مسیر حرکتی کشتی ها از هر طرف تنها ۲ مایل (۳٫۲ کیلومتر) عرض دارد و ۵ کشور بزرگ تولید کننده نفت خام از همین مسیر برای صادرات نفت خود استفاده می کنند. تنها در نیمه اول سال ۲۰۱۸ بیش از ۶٫۰۰۰ کشتی حامل نفت و گاز از این تنگه عبور کرده اند.

بر اساس گزارش وزارت انرژی ایالات متحده در سال ۲۰۱۶ بیش از ۱۸٫۵ میلیون بشکه نفت خام به صورت روزانه از طریق این تنگه صادر شده است که نسبت به سال قبل از آن ۹ درصد رشد را نشان داده و بدین ترتیب نزدیک به یک سوم نفت تولیدی جهان از دریا از طریق تنگه هرمز به دیگر نقاط جهان فرستاده می شود. میزان نفت خام صادر شده از طریق این تنگه در سال ۲۰۱۷ به ۱۷٫۲ میلیون بشکه در روز و در نیمه اول سال ۲۰۱۸ نیز به ۱۷٫۴ میلیون بشکه در روز کاهش یافته است. بخش اعظم تولیدات نفت خام کشورهای عربستان سعودی، ایران، امارات متحده عربی، کویت و عراق از طریق این تنگه صادر می شود.

همچنین تقریباً تمامی گاز مایع (ال ان جی) تولید شده در قطر نیز از طریق همین تنگه به بازارهای جهانی عرضه می شود. در تمام طول جنگ ۸ ساله بین ایران و عراق، در نبرد موسوم به «جنگ نفت کش ها» دو طرف قصد داشتند که در صادرات نفت خام یکدیگر وقفه ایجاد کنند که در مواردی با دخالت ناوگان دریایی ایالات متحده همراه بود. ناوگان پنجم نیروی دریایی ایالات متحده که در بحرین مستقر است وظیفه محافظت از کشتی های تجاری در این منطقه را بر عهده دارد. در دوران ریاست جمهوری جورج بوش همواره بین یک یا دو ناو هواپیمابر در خلیج فارس حضور مداوم داشتند  و در دوران دولت اوباما نیز گاهی اوقات و برای مدت هایی کوتاه این منطقه خالی از ناوهای آمریکایی می شد که در آن زمان مذاکرات بین ایران و ایالات متحده در جریان بود.

گزینه های دیگر برای انتقال نفت از خاورمیانه

امارات متحده عربی و عربستان سعودی از سال ها پیش تلاش داشته اند که گزینه های جایگزینی را برای دور زدن تنگه هرمز پیدا کنند. بدین منظور دو کشور پروژه کارگذاری لوله های انتقال نفت را پیگیری کرده و تا حدودی به اجرا گذاشتند. در حال حاضر این خطوط نفتی که مسیر آن ها از تنگه هرمز نمی گذرد ظرفیت پمپاژ ۶٫۶ میلیون بشکه در روز را دارند که در حال حاضر روزانه تنها ۲٫۷ میلیون بشکه در روز از طریق آن ها منتقل می شود که عملاً تنگه هرمز را دور می زنند. اما در صورت کارکرد کامل این خط لوله نفتی نیز جهان با کمبود نزدیک به ۱۵ میلیون بشکه ای نفت در بازار مواجه خواهد شد که عواقب سنگینی برای اقتصاد جهانی در پی دارد.

بازندگان منطقه ای بسته شدن تنگه هرمز

بدون شک بستن تنگه هرمز با افزایش قیمت نفت، بهم ریختن بازارهای جهان و کاهش شدید عرضه نفت همراه خواهد بود که برای اقتصاد جهانی کشنده است اما ایران نیز در این زمینه عواقبی را متحمل خواهد شد. کشورهای چین و هند با ۵۶۰٫۰۰۰ بشکه در روز در ژوئن ۲۰۱۸، بزرگترین مشتریان نفتی ایران بوده اند و پس از این دو نیز کشور کره جنوبی با ۲۵۲٫۰۰۰ بشکه و ژاپن با ۲۰۶٫۰۰۰ بشکه در روز قرار گرفته اند. به غیر از چین، سه کشور دیگر در حال کاهش دادن خرید نفت خام از ایران هستند که عمدتاً به دلیل فشارهای ایالات متحده و ترس از متضرر شدن در نتیجه بازگشت تحریم های ایالات متحده بوده است؛ تحریم هایی که اولین دور آن ها روز دوشنبه همین هفته اعمال خواهد شد که البته بیشتر در زمینه فروش دلار و فلزات قیمتی است.

اگر چه به صفر رساندن صادرات نفتی ایران تقریباً محال به نظر می رسد اما بستن تنگه هرمز علاوه بر ایران و جهان، بیشتر کشورهای حاشیه خلیج فارس را به دردسر خواهد انداخت. در این میان قطر بیشترین خسارت را متحمل خواهد شد زیرا توسط کشورهای عربی در محاصره اقتصادی شدیدی قرار داشته و تنها شریان حیات اقتصادی این کشور از تنگه هرمز می گذرد. قطر سالانه بیش از ۳٫۷ میلیون فوت مکعب گاز مایع طبیعی از طریق این تنگه صادر می کند. این رقم حدود ۳۰ درصد از تولید سالانه گاز مایع در جهان را شامل می شود و یکی از بزرگترین منابع درآمدی قطر به شمار می آید. عراق ، بحرین و کویت نیز بعد از قطر بیشترین ضرر را از بسته شدن تنگه هرمز متحمل خواهند شد.

اما این اولین باری نیست که تنش در تنگه هرمز فوران می کند و بدین ترتیب قیمت نفت و گاز را در بازارهای جهان تحت تاثیر قرار می دهد. برای مثال در آوریل ۱۹۸۸ (فروردین ۱۳۶۷) و تنها چند روز پس از برخورد یک شناور ایالات متحده با مین ها ایرانی در سواحل قطر، نیروهای دریایی این کشور یک ناوگان دریایی نفتی ایران را غرق کردند. در سوم جولای همان سال (۱۲ تیر) ناو وینسنس متعلق به ایالات متحده دو موشک سطح به هوا به سمت یک هواپیمای مسافربری خطوط ایران ایر که از بندرعباس عازم دوبی بود شلیک کرد که کشته شدن تمامی ۲۹۰ مسافر و خدمه را در پی داشت.

در ژانویه ۲۰۱۶ نیز نیروی دریایی سپاه گروهی از ملوانان آمریکایی را پس از وارد شدن قایقشان به آب های ایران دستگیر کردند. این ملوانان مدتی بعد آزاد شدند. تنش های خفیفی از آن زمان همواره بین قایق های تندرو ایرانی متعلق به سپاه پاسداران و ناوها و کشتی های آمریکایی وجود داشته است.

ایران چگونه می تواند تنگه هرمز را ببندد؟

بر اساس قانون بین المللی دریاها که در سال ۱۹۸۲ در سازمان ملل به تصویب رسیده، تنگه هرمز یک «تنگه بین المللی» تعریف شده است زیرا تنها دروازه بین خلیج فارس و دریای آزاد محسوب می شود. در چنین تنگه هایی تمامی کشتی های تجاری حق تردد دارند و کشورهای اطراف تنگه نمی توانند مانع این امر شوند مگر این که خطری جدی امنیت آن ها را تهدید نماید. اگر چه این قانون در سازمان ملل به تصویب رسیده اما مجلس ایران تاکنون با آن موافقت نکرده و بدین ترتیب ایران به نحوی در ذیل این قانون قرار نمی گیرد. دولت ایران نیز اگر چه این کنوانسیون را امضا کرده اما تصریح کرده است که این حق را تنها برای کشورهایی قایل است که به این کنوانسیون پیوسته باشند و ایران نیز اجازه استفاده از این تنگه را به کشتی های ایالات متحده نخواهد داد.

اگر چه برای مثال کشوری مانند امارات متحده عربی نیز تاکنون به عضویت این کنوانسیون درنیامده اما تاکنون با مشکل خاصی برای عبور کشتی های تجاری اش از این تنگه مواجه نشده است. مقامات ایالات متحده اما بر این باورند که قانون به تصویب رسیده در سازمان ملل جنبه عمومی و جهانی داشته و تمامی کشورها حق استفاده از این تنگه را دارند. ایالات متحده نیز تاکنون این معاهده بین المللی را امضا نکرده و بدین ترتیب از جانب مقامات ایران حق استفاده از تنگه هرمز را ندارد. این تعابیر متفاوت همواره باعث ایجاد درگیری هایی در سال های اخیر در تنگه هرمز شده است.

مقامات ایالات متحده ادعا می کنند که هدف آن ها از حضور ۳۰ ساله خود در خلیج فارس و دریای عمان تنها برقرار امنیت عبور و مرور کشتی ها در این منطقه است هر چند پس از پایان جنگ ایران و عراق تاکنون هیچ مشکل جدی برای عبور کشتی های تجاری در این تنگه پیش نیامده که نیازمند مداخله قابل توجه نیروی دریایی ایالات متحده باشد. بر اساس قوانین دریانوردی بین المللی نیز ایران و عمان به عنوان دو کشوری که در دو طرف این تنگه واقع شده اند می توانند از محل عبور و مرور از این تنگه کسب درآمد کرده و البته باید امنیت آن را نیز تامین کنند.

البته تمامی این قوانین تنها به دوران صلح باز می گردد و در صورتی که ایران و عمان وارد نبرد با کشوری ثالث شوند می توانند کنترل این تنگه را بدست بگیرند و کشتی های تجاری را نیز مورد بازرسی قرار دهند. بدین ترتیب مقامات ایران تصریح می کنند که تهدید صادرات نفتی ایران به مثابه اعلان جنگ بوده و در شرایط جنگی، ایران می تواند کنترل بیشتری بر عبور و مرور کشتی های تجاری بر این تنگه داشته و حتی آن را ببندد. با مانور نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در روزهای اخیر در این منطقه و شروع بازگشت تحریم های ایالات متحده باید منتظر ماند و دید که این تنش چه تاثیری بر عبور نفتکش ها از تنگه هرمز خواهد داشت و آیا جنگ نفتکش های دیگری رخ خواهد داد یا خیر.