شمس تبریزی را بهتر بشناسیم

این نشست با حضور استادان و پژوهشگران دانشگاه تبریز و آکادمی علوم جمهوری آذربایجان توسط موسسه تحقیقاتی قفقاز، آناتولی و آسیای میانه دانشگاه تبریز در تالار خاقانی دانشکده زبان‎های خارجی این دانشگاه برگزار شد.

محمد مهدی‎پور، عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز در این نشست با اشاره به ویژگی‎های شمس تبریز از نگاه مولانا اظهار کرد: سخن گفتن از شمس بدون سخن گفتن از مولانا ممکن نبوده و این دو یکدیگر را به کمال رسانده‎اند، از این رو جدا کردن شمس و مولانا از هم ممکن نیست.

او افزود: مولانا، فقیه، واعظ و شیخ مشهور قونیه بود و شمس، فقیهی بی‎قرار بود که مولانا او را مانند خورشید به شهرت رساند و شمس نیز مولانا را به درجه‎ای از کمال رساند که بر سر زبان افتاد. متاسفانه شمس آن گونه که باید، شناخته نشده است و این اشعار او هستند که تا حدودی او را معرفی می‎کنند.

مهدی‌پور گفت: حتی پدر شمس هم او را آن گونه که باید کشف نکرده و او را دیوانه خوانده بود و بزرگان نیز از درک حال او عاجز بودند. شمس به دنبال خدا بود و هر جایی که نشانی از تعلقات دنیوی داشت، او را از آن سرزمین فراری می‎داد. ملاقات با اشخاص و سفر به نقاط مختلف، شمس را راضی نکرد و آوازه‎ فقیه قونیه، او را به قونیه ‎کشاند. پس از چند ماه خلوت و مصاحبت، به دلیل حسادت مریدان مولانا، شمس قونیه را به مقصد دمشق ترک کرد، اما با اصرار مولانا دوباره بازگشت. این بار هم حسادت مریدان باعث شد تا شمس برای همیشه مولانا را ترک کند. اکثر محققان معتقد هستند که این مدت از مصاحبت و هم‎نشینی کافی بوده است و اگر این هم نشینی‎ها بیش از دو سال طول می‎کشید، شاید راه رسیدن به عرفان برای مولانا هم طولانی‎تر می‌شد.

ابراهیم اقبالی، عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز، نیز در ادامه با بیان این که تعاریف زیادی از عرفان ارائه شده است، گفت: برخی عرفان را مقابل شریعت دانسته و معتقد هستند که با عرفان می‎شود کارهایی را که شرع ممنوع کرده، انجام داد. شمس تبریزی نیز تعریف خاص خودش را داشت و عرفای مطرح همچون «منصور حلاج»، «بایزید»، «شیخ اکبر» و «سهر‎وردی» را کافر می‎خواند.

او با اشاره به برخی گمانه‎زنی‎ها در خصوص نحوه‎ مرگ شمس بیان کرد: برخی معتقد هستند که شمس گمنام مرده است و برخی دیگر معتقد هستند پسرش او را به چاه انداخته و همان جا نیز او را دفن کرده است، از این رو چند مزار به نام شمس وجود دارد.

اقبالی در خصوص بدخلق بودن شمس گفت: مولانا معتقد بود که چشم سه موجود در دنیا همیشه قرمز است؛ شیر، خروس و شمس. شمس نیز معتقد بود که او مانند جوجه اردکی است که یک مرغ (پدرش) از او مراقبت می‎کند تا در دریا شنا نکند و غرق نشود، در حالی که رفتن به سمت آب، جزو ویژگی‎های فطری اردک است.

همچنین عیسی حبیب بیگ‎لو، رئیس انستیتو ادبیات آکادمی علوم جمهوری آذربایجان، در این نشست  با بیان این که جمهوری آذربایجان برای شناخت شمس به کمک ایران نیاز دارد، گفت: متاسفانه شمس در آذربایجان آن گونه که باید، شناخته نشده است و آثار زیادی هم از او در دسترس ما نیست، با توجه به این که شمس در تبریز زاده شده و به مکتب رفته و دوران جوانی‎اش را در این شهر سپری کرده است و نظر به این که شمس، شعرهایش را به زبان فارسی سروده است، مراودات فرهنگی بین ایران و جمهوری آذربایجان می‎تواند نقش مهمی در شناساندن این شاعر که خورشید ادبیات عرفانی است، داشته باشد.

او با اشاره به برخی تناقضات در زندگی شمس، اضافه کرد: در برخی منابع گفته شده است که شمس در شام درس خوانده و در برخی منابع دیگر نیز آورده شده که او در آفریقا تحت تعلیم قرار گرفته است، از این رو در بعضی کتاب‌ها لقب «شمس مغربی» را می‎بینیم. شمس به خورشید تشبیه شده است؛ چرا که مانند خورشید به نقاط مختلفی سفر کرده و نامش بلندآوازه شده است.

حبیب بیگ‌لو ادامه داد: شمس در ادبیات شرق به عنوان شاعر عرفان شناخته شده است و ویژگی‎هایی مانند هوش، ذکاوت، کمال و فلسفه وجود در شعرهای او در قالب سوال و جواب به چشم می‎خورد.

تیمور کریم‌لی، مدیر بخش نسخ خطی آکادمی علوم جمهوری آذربایجان، هم در خصوص شمس و ادبیات کلاسیک گفت: با توجه به منابع موجود، به نظر می‎رسد، مولانا و شمس، سبک اشعار خود را از قرآن کریم به امانت گرفته‎اند. همچنین نظریه‎ افلاطون، فیلسوف یونانی، در شعرهای شمس به چشم می‎خورد که معتقد بود روح‎ انسان پس از جدا شدن از حیات اولیه و به زمین آمدن، همواره در حسرت پیوستن به حیات اولیه است. این اعتقاد شمس، او را در چاه یوسف افکند تا نجات یابد و به کمال برسد.

وی اضافه کرد: اگر آثار کمتری از شمس در دسترس عموم است، به این معنی نیست که شمس در جایگاه پایین‎تری از مولانا قرار دارد. همچنین جمهوری آذربایجان برای شناخت بیشتر شمس به ایران نیاز دارد.