عامل اعصاب «نوویچوک» چیست و چرا تا به این حد خطرناک است؟

بعد از ماجرای مسموم شدن سرگئی اسکریپال و دخترش در بریتانیا که جنجال های بسیاری به پا کرده و در نهایت با تحریم هایی برای روسیه همراه بود، چند روز پیش نیز خبر رسید که ۲ قربانی دیگر نیز توسط این عامل اعصاب بسیار قوی و خطرناک که در مقیاس نظامی و توسط اتحاد جماهیر شوروی ساخته شده بود، مسموم شده اند.

این زوج تقریباً ۴۰ ساله بعد از قرار گرفتن در معرض ماده شیمیایی سمی که ۴ ماه پیش نیز یک جاسوس سابق روسی و دخترش را در سالزبری، بریتانیا را مسموم کرده بود به شدت بیمار شده و با مرگ دست و پنجه نرم می کنند. حادثه اخیر در شهر امزبری و در فاصله حدود ۱۳ کیلومتری شهر سالزبری اتفاق افتاده و دومین استفاده از این عامل اعصاب بسیار قدرتمند در خاک اروپا پس از پایان جنگ جهانی دوم به شمار می آید. اما «نوویچوک» چیست و چرا تا به این حد خطرناک و البته دردسرساز است؟

«نوویچوک» چیست؟

واژه ترکیبی «نوویچوک» (Novichok) که از ترکیب دو واژه «novee» و «CHOCK» تشکیل شده که در زبان روسی به معنای «مرد جدید» یا «پسر جدید» است و نامگذاری آن بدین شکل تصادفی و بی منظور نیست. این اسم به چهارمین نسل از عوامل جامد اعصاب اشاره دارد که در اتحاد جماهیر شوروی ساخته شدند. این عامل ها از مواد قانونی ساخته شده اند که حتی بعد از امضایی پیمان منع اشاعه سلاح های شیمیایی در سال ۱۹۹۷ نیز همچنان مورد استفاده قرار می گرفت. این عامل های مرگبار به اصطلاح باینری (بدین معنی که تنها در صورت ترکیب شدن مرگبار خواهند بود) در ابتدا به شکل پودرهایی بسیار ریز ساخته شدند که می توانستند به شکل مایع یا گاز نیز دربیایند.

این ترکیبات شیمایی کشنده و بسیار قوی به خانواده ای از مواد شیمیایی به نام «ارگانو فسفات ها» (مواد آلی دارای ترکیبات فسفاتی) تعلق دارند و از آنجایی که با ترکیبات آفت کش – که آن ها نیز روی سیستم عصبی تاثیر می گذارند- در ارتباط هستند،فرآیند تحقیقاتی و توسعه آن ها معمولاً تحت لوای تحقیقات مربوط به کشاورزی ادامه می یافت. قدرت برخی از نمونه های این عامل ۵ تا ۸ برابر عامل اعصاب VX و سارین است و تشخیص و کشف آن نیز به همین اندازه دشوار خواهد بود.

عامل «نوویچوک» چگونه عمل می کند؟

سرگئی اسکریپال و دخترش

سرگئی اسکریپال، جاسوس سابق روسیه در ماه مارس گذشته در حالی که دهانش به شدت کف کرده بود، به سختی نفس می کشید و با دست هایش حرکات عجیب و غریبی انجام می داد. چشم های دخترش، یولیا اسکریپال، نیز کاملاً باز و تماماً سفید بود. چارلز راولی و نامزدش،دان استورجس، نیز در حالی که در خانه خود به طور مجزا افتاده بودند در امزبری پیدا شد که در ابتدا نیروهای پلیس فکر می کردند در اثر مصرف هروئین یا کوکایین به این شرایط دچار شده اند. عواملی مانند «نوویچوک» یا به شکل خوردن و نفس کشیدن و یا از طریق پوست وارد بدن می شوند و عملکرد آنزیم »کولین استراز» را متوقف می سازند.

این آنزیم مسئول شکستن یک پروتئین سیستم عصبی موسوم به «استیل کولین» است. در نتیجه در سیستم ارتباطی مغز با ماهیچه ها و غدد سراسر بدن اختلال ایجاد شده و به اصطلاح «سندروم کولینرژیک» رخ می دهد: بروز ترشحاتی غیرقابل کنترل در ریه ها و دهان، اسهال و استفراغ، عرق کردن شدید، تشنج، توهم، افزایش شدید ضربان قلب و ضعف عمومی که می تواند به فلج شدن، خفگی و در نهایت مرگ منجر شود. کودکان بیش از هر گروه سنی دیگری در مقابل این سم آسیب پذیر هستند زیرا ظرفیت بدن آن ها برای دفع عوامل مرگبار سلولی بسیار کمتر از بزرگسالان است.

اگر چه مقامات امنیتی بریتانیا ادعا کرده اند که مسمومیت های صورت گرفته با این ماده ممکن است از یک بسته مشترک نوویچوک صورت گرفته باشد اما به گفته یک کارشناس روس متخصص این ماده، چنین اتفاقی غیرممکن است زیرا به نظر او نوویچوک بعد از ۴ ماه مطمئناً تجزیه خواهد شد. اما یک دانشمند روسی دیگر به نام ولادیمیر اوگلف که ادعا می کند خود این ماده را ساخته، آن را بسیار پایدار توصیف کرده است؛ باوری که توسط بسیاری از کارشناسان مواد شیمیایی تایید شده است.

کارشناسان بر این باورند در صورتی که این ماده شیمیایی در درون یک محفظه نگهداری شود می تواند ماه ها و یا حتی سال ها نیز دوام داشته باشد زیرا نوویچوک نه بخار شد و نه با حل شدن در آب ترکیبات آن از هم متلاشی می شود. برخی از انواع این ماده چنان قوی است که بین ۳۰ ثانیه تا ۲ دقیقه تاثیر خود را روی قربانی نشان خواهند داد.

خطر «نوویچوک» برای عموم چیست؟

خطر عامل «نوویچوک» برای جامعه به شکلی از آن که استفاده شده بستگی دارد که در مورد اخیر هنوز مشخص نشده است. قربانیان جدید این عامل اعصاب در خانه ای در ۱۳ کیلومتری سالزبری پیدا شده اند که اولین مورد مسمومیت با این عامل در آنجا دیده شد. اگر این عامل به صورت پودر که به لباس می چسبد مورد استفاده قرار گرفته باشد، ذرات ریز آن به سرعت می توانند منتقل شوند و زندگی افراد زیادی را به خطر بیندازند.

رد و نشانه هایی از نوویچوک در رستوران و نوشیدنی فروشی نزدیک محل پیدا شدن اسکریپال و دخترش کشف شده و به طور کامل پاکسازی شد. اما دو قربانی جدید نیز روز قبل از پیدا شدن در حالت نیمه جان به شهر سالزبری سفر کرده بودند و مسیر حرکت آنها نیز از همان مسیری بود که قبلاً توسط کارشناسان مواد شیمیایی در حادثه اسکریپال و دخترش قرنطینه و سپس پاکسازی شده بودند. پلیس ضد تروریسم بریتانیا هنوز در حال بررسی رابطه این دو حادثه است.

پزشکان چه کاری می توانند برای قربانیان انجام دهند؟

عوارض مسمومیت با عوامل ارگانو فسفات را می توان با داروی آتروپین بهبود بخشید؛ دارویی که عملکرد استیل کولین را متوقف کرده اما پادزهر این سم کشنده نیست. ویل میرزایانوف، یک شیمیدان سابق روس که در موسسه تحقیقات ملی تکنولوژی و شیمی ارگانیک روسیه کار می کرد در مصاحبه ای با شبکه اسکای نیوز گفته است کسانی که در معرض این ماده سمی قرار گیرند ممکن است پس از بهبودی نسبی فعلی، در سال های آینده نیز بیماری های مشابه خاصی را از خود نشان دهند. به گفته وی حتی کوچکترین تماس با این ماده نیز می تواند به سردرد، مشکلات شناختی و حرکتی منجر شود.

چرا انگشت اتهام به سمت روسیه نشانه رفته است؟

ویل میرزایانوف

ترکیباتی که در ساخت عامل «نوویچوک» به کار می رفتند به صورت سری توسط اتحاد جماهیر شوروی در طول سال های آخر دوران جنگ سرد ساخته شدند. میرزایانوف سال ها مشغول تحقیق، آزمایش و توسعه این عوامل بود تا این که وی در سال ۱۹۹۱ این پروژه مرگبار را علنی کرده و به خیانت محکوم شد. میرزایانوف از روسیه فرار کرده و اکنون در ایالات متحده زندگی می کند. به گفته او تنها کرملین می تواند این عامل اعصاب مرگبار را بسازد و به نظر او بعید است که یک عامل غیردولتی بتواند این ماده را به شکل تهاجمی و نظامی مورد استفاده قرار دهد.

همچنین قربانیان اول این عامل مرگبار نیز باعث می شود که انگشت اتهام به سمت دولت روسیه نشانه برود زیرا اسکریپال که قبلاً جاسوس روسیه بود اسم و هویت جاسوسان روسی را به سرویس امنیتی بریتانیا فروخته و در سال ۲۰۱۰ تنها پس از یک پروژه تبادل جاسوس توانست از روسیه خارج شود. همچنین رخدادهای مشابه تاریخی باعث می شوند که همه روسیه را عامل این حملات بدانند. بر اساس یک تحقیق رسمی در بریتانیا، بدون شک روس ها در مسمومیت الکساندر لیتویننکو، دیگر جاسوس سابق روسیه، با پولونیوم در سال ۲۰۰۶ دست داشتند که به مرگ دردناک وی منجر شد، اتهامی که روس ها آن را تکذیب کرده اند.

ترزا می، نخست وزیر بریتانیا در ماه مارس گذشته و پس از مسمومیت اسکریپال و دخترش، روسیه را به دست داشتن در این اقدام متهم کرده و در واکنش به آن دستور اخراج ۲۳ دیپلمات روسی را صادر کرد. او همچنین از مقامات رسمی کشورها و خانواده سلطنتی خواست که مسابقات جام جهانی فوتبال در روسیه را بایکوت کنند اما روسیه همچنان این اتهامات را رد می کند. روسیه ادعا کرده که این عامل توسط خود دولت بریتانیا ساخته شده است؛ اتهامی که قبلاً در مورد کشورهای سوئد، اسلواکی و جمهوری چک نیز به کار برده و توسط این دولت ها به شدت تکذیب شده بود.