ماجرای «میدان قیام» و «قیام ۱۵ خرداد»

هفته نامه کرگدن – مریم اطیابی: چرا میدان شاه پس از انقلاب به میدان قیام تغییر نام داد؟ گفته می شود قیام ۱۵ خرداد در تهران از مسجد حاج ابوالفتح که در ضلع شمال غربی این میدان است شروع شد.

میدان قیام در تقاطع خیابان مولوی و ری قرار دارد و گوشه جنوبی حصار صفوی از حدود آن می گذشته است. پس از شکل گیری خیابان هایی که در اطراف این حصار قرار می گیرند و هنگام تعریض خیابان ها در دوره پهلوی محل تقاطع خیابان های مولوی و ری تبدیل به میدانی به نام «شاه» می شود. بدنه های این خیابان که تا چند سال پیش بخش هایی از آن وجود داشت، در همین دوره شکل گرفته بود. به نظر کارشناسان میراث فرهنگی بنای رستوران بدنه شمال غربی این میدان با عناصر معماری ایرانی و نمای آجری، کمک زیادی به هویت بخشی آن در بدنه شمالی کرده است، اما در بدنه شرقی ساختمانی نامناسب، منظر آن را مخدوش کرده و همچنین بدنه های جنوب غربی و جنوب شرقی آن می بایست مرمت و بازپیرایی شوند.

البته سردر سرایی مربوط به دوره پهلوی اول که اکنون کاربری پارکینگ دارد، در ضلع شمال غربی این میدان جزو ارزشمندترین بناهای موجود است. متاسفانه در سال های اخیر از بدنه شرقی میدان، خیابانی به سمت مشرق (خیابان شترداران) گشوده شده است که بخش هایی از بدنه قدیمی میدان در این توسعه از بین رفته است. داستان این قسمت از میدان که به شترداران معروف است، شنیدنی است. «شیخ حسن روضه خوان کاشی» چند صباحی بود که در زمان ناصرالدین شاه در مدرسه صدر مجاور مسجد شاه تهران سکنی گزیده بود و از آن جا که به شب زنده داری و مناجات اعتقاد داشت تا اذان صبح با صدای خوش به این کار مشغول بود. از قضا یک بار شاه که در عمارت خوابگاه پشت شمس العماره خوابیده بود، نیمه های شب صدای او را می شوند و سخت عصبانی می شود،

اما وقتی کمی آرام تر می شود از این صدا خوشش می آید. نیمه شب دیگر باز صدای او را می شنود و دستور می دهد شیخ حسن را نزد او بیاورند. ماموران دنبال صدا می گردند و بالاخره برای اذان صبح شیخ را به محضر شاه می آورند. شاه جویای احوالات شیخ می شود و او توضیح می دهد که در کاشان روضه خوانی می کرده است. شاه از او می خواهد روضه ای هم برای او بخواند و شیخ حسن کاشی این بیت را می خواند: بیایید از شترداران ببندید محمل زینب/ که بر باد فنا رفته مکان و منزل زینب/ بیا ای عمه جان اکبر بیا ای شبه پیغمبر/ به حال زار من بنگر منم زینب منم زینب (س) شاه که در این روضه خوانی گریه مفصلی می کند، صله خوبی به شیخ می دهد.

شیخ هم با انعام شاهی در همین محلی که به کوچه شترداران شهرت یافته، خانه ای می خرد و همسر و فرزندانش را از کاشان به تهران می آورد. خودش و کوچه اش به دلیل همین بیت شعر و روضه خوانی اش به تدریج به شترداران مشهور می شوند. مرحوم آقا شیخ حسن شترداران تا قبل از مشروطه یعنی سال ۱۳۲۳ قمری زنده بوده است. اما چرا میدان شاه پس از انقلاب به میدان قیام تغییر نام داد؟ گفته می شود قیام ۱۵ خرداد برای اولین بار در تهران از مسجد حاج ابوالفتح که در ضلع شمال غربی این میدان است شروع شد. حاج ابوالفتح فتحیه- از تجار معروف بلورفروش تهرانی در دوره ناصرالدین شاه- که در چاله میدان سکونت داشت، بانی این مسجد بوده است؛ از این رو مسجد به حاج ابواالفتح و حوزه علمیه آن به «فتحیه» نامگذاری شده است. می گویند حاج ابوالفتح هنگام مرگ حدود ۲۰۰ هزار تومان در دوره ناصری سرمایه داشته است.

این مسجد ثبت ملی نشده بیش از ۴۰۰ رقبه موقوفه دارد که شامل بیش از ۱۰۰ باب دکان، ۹۰ باب خانه، یک باب طویله، دو آب انبار و یک کاروانسراست. البته امروزه از این کاروانسرا اثری نیست، اما در عکس های هوایی سال ۱۳۲۵ در ضلع شرقی مسجد هنوز پابرجا بوده است. بعد از فوت حاج ابوالفتح فتحیه، فرزندش، میرزا عباسعلی فتحیه، عهده‌دار امور مسجد بود. ظاهرا هنوز هم متولیان مسجد از این خاندان هستند. شهید مطهری، آیت الله امامی کاشانی، آیت الله شیخ علی اوسطی، حجت الاسلام و المسلمین سید صادق زیاری، آیت الله حسن زاده آملی، آیت الله سید حسن مرتضوی لنگرودی، آیت الله محمدتقی جوادی و… در این حوزه رفت و آمد داشتند و مسجد آن واعظانی مثل شیخ فلسفی، شیخ مروارید، شیخ احمد کافی و… داشته است.

 

تظاهرات ۱۵ خرداد مجموعه وقایعی است که در خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی به دنبال بازداشت امام خمینی (ره) در انتقاد به لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی و انقلاب سفید رخ داد. تظاهرات در شهرهای تهران، ورامین و قم علیه دولت «اسدالله اعلم» برگزار شد. در همین زمان و در روز عاشورا جمعیت زیادی با در دست داشتن عکس های امام و با شعار «خمینی خدا نگهدار تو، ملت طرفدار تو» به خیابان های تهران ریختند. محل اجتماع، مسجد و مدرسه حاج ابوالفتح در نظر گرفته شده بود. مدرسه از صبح زود در محاصره پلیس بود اما جمعیت آن قدر زیاد شد که کنترل از دست پلیس خارج و مسجد در اختیار مردم قرار گرفت. تظاهرکنندگان از سه راه امین حضور، انقلاب سفید شاه را محکوم ساختند.

سپس به سوی دانشگاه تهران حرکت کردند و در بازگشت به سمت کاخ مرمر رفتند؛ اما این همه داستان نیست. شاید برایتان جالب باشد بدانید پمپ بنزین ثبت ملی شده ری هم زمانی در شمال میدان قایم، سمت راست خیابان ری، زیر پل هوایی، پلاک ۵۱۵ واقع شده بود؛ این اثر هم تخریب شده است. در سند ثبت شده این اثر از پمپ بنزین ری به عنوان اولین پمپ بنزین ایران یادشده، هر چند برخی کارشناسان معتقد بودند با توجه به این که پمپ بنزین مذکور به عنوان جایگاه شماره ۳ ثبت شده است، نمی تواند نخستین پمپ بنزین ایران باشد و نخستین پمپ بنزین را انگلیسی ها در شهر دالکی (در جاده بوشهر به شیراز) در سال ۱۳۲۲ ساخته اند.

 

از سویی برخی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی معتقد بودند چون درست ۱۵ سال بعد از پمپ بنزین دالکی این پمپ بنزین در سال ۱۳۳۷ ساخته شده است و هنگام ثبت هم پمپ بنزین دالکی تخریب شده بود، پس پمپ بنزین ری به عنوان نخستین پمپ بنزین ایران قابلیت ثبت داشته است. از سویی دیگر کاشیکاری های معرق و منحصر به فرد پمپ بنزین ری نیز بر این وجاهت می افزاید. سرانجام این پمپ بنزین ثبت ملی شده که روی حصار و خندق طهماسب تهران قرار داشت. به دلیل احداث یک پل مجبور به عقب نشینی شد. با این اتفاق از سال ۱۳۸۲ پمپ بنزین رسما تعطیل و به پاتوغ معتادین تبدیل شد. مالکان در سال ۸۷ شبانه بخش ثبت ملی پمپ بنزین را که کاشیکاری های بسیار زیبایی داشت، تخریب کردند و بخش اداری را به قسمت جنوب شرقی جایگاه انتقال دادند. اکنون این پمپ بنزین بدون بخش ثبت ملی مشغول به فعالیت است.