انتظار مردم سنگال از دولت‌شان/ برایمان سالن سینما بسازید
در ادامه بررسی سینما در کشورهای مختلف به سنگال در قاره آفریقا رسیدیم و در بخش نخست این مقاله ضمن آشنایی با روند شکل گیری در این کشور با عثمان سمبن پدر سینمای این کشور آشنا شدیم. در بخش دوم و پایانی این گزارش با دیگر فیلمسازان مطرح سنگال و وضعیت امروز سینمای این کشور آشنا می شویم.
با وجودی که می توان گفت عثمان سمبن قطعا مهم ترین فیلمساز سنگال است ولی به اعتقاد بسیاری از منتقدان و صاحب نظران خالق بهترین فیلم سینمای این کشور او نیست، بلکه این عنوان از آن دیگر کارگردان مطرح سنگالی جیبریل دیاپ مامبتی با شاهکار آوان گاردش به نام «توکی بوکی» به زبان ولوف به معنای «سفر کفتارها» (۱۹۷۳) است.
مامبتی که پسر یک روحانی مسلمان بود در سن ۲۳ سالگی بدون داشتن تعلیمات سینمایی تصمیم به ساخت فیلم گرفت. «شهر تضادها» نام اولین فیلم کوتاهی بود که او کارگردانی کرد. یک سال بعد فیلم کوتاه «پسر بادو» را ساخت که در جشنواره کارتاژ تونس جایزه ای را دریافت کرد. با این حال اولین فیلم بلند او یک فیلم نمادگرایانه غنی و تکنیکی بود که چشم جهان را به او خیره کرد. این فیلم «توکی بوکی» نام داشت که داستان موری گاوچران و آنتا دانشجو را روایت می کند. این دو پس از آشناییشان در داکار تمام تلاش خود را می کنند تا با هم به فرانسه رفته و زندگی کسالت بار پیشین خود را رها کنند.
فیلم در کنار نقدهای مثبتی که در جشنواره کن دریافت کرد در جشنواره مسکو جایزه ویژه هیات داوران را بدست آورد. با وجود موفقیت کم نظیر این فیلم، دومین فیلم بلند مامبتی و البته آخرین فیلمش نزدیک به بیست سال بعد با نام «کفتارها» تولید شد. این فیلم بر اساس داستان «ملاقات» نوشته فردریش دورنمات در سال ۱۹۹۲ ساخته شد. «کفتارها» در جشنواره کن در بخش مسابقه قرار داشت و بنا به نظرسنجی نشریه گاردین به عنوان یکی از ۱۰ فیلم برتر قاره آفریقا نامیده شد. مامبتی که به خاطر نوآوری هایش به اورسن ولز آفریقا مشهور بود سرانجام در اواخر دهه نود در حالی که تنها دو فیلم بلند سینمایی کارگردانی کرده بود در سن ۵۳ سالگی از دنیا رفت.
بسیاری دهه هفتاد را عصر طلایی سینمای سنگال می نامند. در این دهه در کنار موفقیت های جهانی سمبن و مامبتی فیلمسازان دیگری نیز ظهور کردند که هر کدام کارهای شاخصی در این سینما از خود به جای گذاشتند. بن دیوگای بیه (Ben Diogaye Bèye) که پیش تر سابقه دستیاری مامبتی در فیلم «توکی بوکی» را داشت در دهه ۷۰ چندین فیلم کوتاه موفق کارگردانی کرد. او در سال ۱۹۸۰ اولین فیلم بلند خود را با نام « Sey, Seyti» در نقد چند همسری ساخت. وی با این فیلم یک جایزه از جشنواره معتبر لوکارنو دریافت کرد. بن دیوگای بیه امروزه عضو انجمن فیلمسازان کشورش نیز است.
مهاما جانسون ترائوره یکی دیگر از فیلمسازان موفق این دوره بود. ترائوره که یکی از بنیانگذاران جشنواره «FESPACO» (جشنواره ای سینمایی که در کشور بورکینافاسو برگزار می شود) است کار خود در فیلمسازی را در کنار سمبن آغاز کرد. او در سال ۱۹۶۹ فیلم «دختر جوان» را کارگردانی کرد که جایزه بزرگ جشنواره دینارد فرانسه را برایش به ارمغان آورد. سپس در دهه هفتاد فیلم های «زن جوان» (۱۹۷۰) که قسمت دوم «دختر جوان» بود و «مرید» (۱۹۷۵) را ساخت. مضمون فیلم های ترائوره بیشتر پیرامون جوانان می گذشت.
باید گفت در هر کشوری ساخت فیلم توسط یک کارگردان زن اتفاقی مهم قلمداد می شود. در سنگال نیز اولین فیلم ساخته شده توسط سینماگران زن، فیلم «نامه ای از روستایم» ساخته صفی فای محصول (۱۹۷۵) استباید گفت در هر کشوری ساخت فیلم توسط یک کارگردان زن اتفاقی مهم قلمداد می شود. در سنگال نیز اولین فیلم ساخته شده توسط سینماگران زن، فیلم «نامه ای از روستایم» ساخته صفی فای محصول (۱۹۷۵) است. از این فیلم همچنین به عنوان اولین اثر ساخته شده توسط یک کارگردان زن در آفریقای سیاه نامبرده می شود. فیلم داستان مرد روستایی جوانی را روایت می کند که در آرزوی ازدواج با دختر مورد علاقه خود است ولی خشکسالی باعث می شود که محصول خوبی نتواند برداشت کند و هزینه مراسم ازدواجش تامین نشود بنابراین برای کار و به دست آوردن پول به شهر می رود. فیلم در جشنواره برلین جایزه مهم فیپرشی را از آن خود کرد و نام صفی فای را بر سر زبان ها انداخت. آخرین کار این کارگردان ۷۴ ساله سنگالی فیلم «موسان» (۱۹۹۶) نام دارد که داستانش درباره طغیان یک دختر جوان علیه ازدواج اجباری است. طرح این موضوع توسط صفی فای حاکی از تمایل این کارگردان به بررسی نابرابری جنسی است که در این کشور وجود دارد.
دهه هشتاد تاکنون
در اواسط دهه هشتاد کشور سنگال و در پی آن سینمای این کشور دچار بحرانی شد که بسیاری آن را نقطه آغاز سقوط آرام سینمای این کشور بیان می کنند. در این دوره، دولت تقریبا تمام بودجه های مربوط به تولید فیلم را متوقف کرد و تنها معدود کارگردان هایی بودند که فیلم ساختن را ادامه دادند. افرادی چون سمبن در این دوره بودجه ساخت فیلم هایشان را از کشورهای خارجی با کمترین دردسر دریافت می کردند و فیلم هایشان با استقبال باشکوه در جشنواره های جهانی روبرو می شد ولی این اتفاق برای فیلمسازان با استعداد تازه ظهور کرده و کمتر شناخته شده سنگالی کمتر می افتاد و چشم اندازی بسیار ناامید کننده انتظارشان را می کشید. این امر موجب شد که در دهه های ۸۰ و ۹۰ کمتر شاهد شکوفایی کارگردان های جوان در این کشور باشیم و معدود کارهای این سال ها نیز متعلق به همان فیلمسازان دوره طلایی بود.
هرچند در سال های اخیر فیلمسازانی چون موسی توره با ساخت فیلم هایی چون «توباب بی» و «قایق» و یا آلن گومز با فیلم «فلیسیته» محصول ۲۰۱۷ که برای اولین بار در تاریخ سینمای سنگال برای شرکت در جوایز اسکار معرفی شد، دوباره نام سینمای سنگال را سر زبان ها انداخته اند با این حال در مقاله ای که آفریقانیوز در اوایل سال ۲۰۱۷ از شرایط فعلی سینمای سنگال منتشر کرد به تحلیل اوضاع نامناسب سینمای فعلی سنگال پرداخت و از صنعت سینمای سنگال به عنوان یکی از متناقض ترین سینماهای دنیا یاد کرد؛ کشوری که با وجود بزرگانی که شهرتشان فراتر از قاره آفریقا هم رفته بیش از یک دهه است که اکثر سالن های سینماهایش که نزدیک به ۸۰ سالن بوده روی مردم بسته شده است و تنها چند سالن در این کشور وجود دارد. البته به دلایل متعدد بسته بودن این سینماها نیز اشاره دارد.
به اعتقاد تحلیلگران مهم ترین دلیل اوضاع فعلی همان رکود بزرگی است که در این کشور نه تنها دامن سینما بلکه جامعه سنگال را نیز گرفته و این رکود موجب شده که صنعت فیلم در این کشور از دهه ها پیش به حال خود رها شود. با این حال با انتخاب وزیر فرهنگ جدید به نام یوسو ان دئور (Youssou N’Dour) در سال ۲۰۱۲ به نظر رسید که اتفاق تازه ای در سینمای این کشور بوجود آمد. یوسو ان دئور که بیشتر به خاطر خوانندگی شهرت داشت و به گفته مجله رولینگ استون، به عنوان مشهورترین خواننده سنگالی و حتی آفریقای سیاه از او یاد می شود با ورود به دنیای سیاست و تصدی عنوان وزارت فرهنگ قول داد که صنعت مرده سینمای کشورش را احیا کند. او در مدت یک سال تصدی این عنوان توانست بین جامعه فیلمسازی جهانی و بومی کشورش فضای مناسبی ایجاد کند و تغییرات مثبتی در صنعت سینمای کشورش رقم بزند گرچه به نظر می رسد این سینمای غنی هنوز هم جای پیشرفت دارد.
مثالی که در مورد کمبود امکانات سخت افزاری که هنوز هم در این کشور وجود دارد می آورند مربوط به فیلم «قایق» (۲۰۱۲) اثر موسی توره است فیلمی که به رغم تحسین های گسترده ای که از آن در مجامع جهانی صورت گرفت به علت کمبود سالن های نمایش دهنده، بعید به نظر می رسد در میان متوسط مردم کشور سنگال مخاطب پیدا کرده باشد. با تمام این مسایل به نظر می رسد مردم سنگال بسیار مشتاق هستند که دوباره صنعت سینمایشان رونق یابد و سینماهای بهتر و بیشتری در کشور ساخته شود و البته مسئولان و سازندگان فیلم نیز این خواسته را برای احیای این صنعت دارند. از میان این افراد عمر سال مدیر شرکت تولیدات محلی سینه کاپ و تهیه کننده مشترک فیلم «فلیسیته» در این باره گفته است: ما باید به آموزش اساسی سینما برگردیم، آموزش را باید در مدرسه ها آغاز کنیم و البته نمی توانیم بدون سینما درباره سینما بحث کنیم. ما به سالن های سینما نیاز مبرم داریم و مجبوریم که برای مردم سینما بسازیم و من مطمئنم که مردم ما به سینما رفتن تمایل دارند.
گویا ندیدن فیلم ها توسط مردم مهم ترین دغدغه این روزهای سینماگران سنگالی است. به رغم این که در سال ۲۰۱۷، این کشور ۶ فیلم در جشنواره FESPACO داشت اما فیلمسازان این کشور همچنان به خاطر این که مردمشان مجال دیدن فیلم ها را ندارند افسوس می خورند. این سرخوردگی در مورد نداشتن سینماهای مناسب در کشور در صحبت های دیگر فیلمساز سنگالی کریستین تیام هم آشکار است. او به خوب بودن جشنواره ها و چگونگی استقبالشان از فیلم های سنگالی اشاره کرده است ولی تاکید می کند که ما برای جشنواره ها فیلم نمی سازیم، ما برای عموم مردم فیلم می سازیم و می خواهیم آنها به این فیلم ها دسترسی داشته باشند. ما به سالن های نمایش فیلم نیاز داریم جایی که مردم فیلم های ما را ببینند. ما نیاز داریم که تلویزیون مان این نقش را ایفا کند و فیلم هایمان را نمایش دهد.
با تمام این بحث ها دولت سنگال این روزها با جدیت در حال بازسازی برخی از این سینماهاست و بودجه آن را نیز از بخش خصوصی دریافت می کند. دولت معتقد است سالن های قدیمی دیگر برای مخاطبان امروز مناسب نیستند زیرا این سالن ها خیلی وسیع هستند، بنابراین تصمیم دارد سینماهایی با ۲۰۰-۳۰۰ صندلی و سه یا چهار پردیس را طی چند سال آینده مورد بهره برداری قرار دهد و دوباره چراغ سینمای این سرزمین هنرخیز را روشن کند.
