آنفلوانزای پرندگان؛ توصیه‌ها و هشدارها
چند سالی است با شروع فصل سرما زمزمه‌های بروز و شیوع آنفلوانزای پرندگان نیز همه‌گیر می‌شود. این بیماری خسارات زیادی دنبال دارد. در واقع، آنفلوانزای پرندگان در گروه بیماری‌های نوع A است که خود در پرندگان به دو گروه ۱- ویروسهای آنفلوانزا با بیماری‌های‌زایی بالا (فوقحاد) و ۲- ویروسهای آنفلوانزا با بیماری‌زایی پایین (غیرفوق‌حاد) تقسیم می‌شود.
منبع بروز و شیوع هر دو نوع این ویروس‌ها پرندگان آبزی مانند اردک، غاز و قو هستند. پرندگان مهاجر با عبور از مرزهای کشورهای مختلف این ویروس خطرناک را جا‌بجا می‌کنند. البته علت‌های دیگری مانند قاچاق، خرید و فروش و تجارت نیز در شیوع این بیماری تاثیرگذار است. در ادامه پای صحبت‌های دکتر محمدحسین فلاح، دامپزشک، اپیدمیولوژیست و عضو هیات‌علمی موسسه رازی نشستیم تا برایمان از شروع، پیشگیری و درمان بیماری بگوید.
این بیماری چه خطراتی به دنبال دارد؟
آنفلوانزای فوقحاد پرندگان بیماری‌ای است که مشکلات اقتصادی، بهداشت عمومی، اجتماعی و سیاسی ایجاد میکند. در بحث اقتصادی می‌توان گفت، ماکیانی (بوقلمون، مرغ و خروس) که به این ویروس آلوده شوند، صددرصد تلف می‌شوند و به همین علت سازمان جهانی بهداشت به دنبال ریشه‌کنی این ویروس تنها راه معدوم‌سازی را توصیه میکند. از طرفی، از بین بردن طیور می‌تواند خسارات زیادی به اقتصاد تحمیل کند. از دیگر مشکلات اجتماعی ناشی از شیوع ویروس، بیکار شدن افراد است که زندگی آنها و خانواده‌هایشان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
مشکلات سیاسی که بر اثر آنفلوانزای حاد پرندگان گریبان دولت را می‌گیرد، شامل قطع صادرات است، اما مهم‌ترین مشکل ایجادشده در بعد بهداشت عمومی است که با جان افراد در ارتباط است. این ویروس سالانه در جهان باعث مرگ‌ومیر تعدادی از انسان‌ها می‌شود. از سال ۱۹۹۶ میلادی که اولین بار ویروس H1A1 در کشور چین با جدا شدن از یک غاز متولد شد، هر ساله تلفاتی به دنبال دارد. هرچند خسارت اقتصادی ناشی از بیماری بسیار بالاست، اما علت اصلی نگرانی از این ویروس تلفات انسانی است.
چگونه آنفلوانزای مرغی سر از طیور خانگی درمی‌آورد؟
مهم‌ترین علت شیوع این ویروس، پرندگان مهاجر است. معمولا در مناطق شمالی کشور به علت تراکم پرندگان، طیور خانگی کنار پرندگان مهاجر قرار می‌گیرند و ویروس به سرعت پخش می‌شود. متاسفانه به علت شکار پرندگان مهاجر و عرضه آنها در بازارها، به‌خصوص در بازارهای بزرگ محلی جویبار و فریدون‌کنار در استان مازندران راه برای ورود آلودگی‌ها به منطقه بازمی‌شود.
از طرفی، برخی شکارچیان از شیوه صید «شکار با غاز» استفاده می‌کنند. در این روش آنها غازهایی را تربیت می‌کنند تا با تولید صدا به نشستن پرندگان مهاجر روی تور کمک کنند. این شیوه شکار نیز از علل اصلی انتقال ویروس از پرندگان مهاجر به طیور بومی است. ما در کشور ۱۰۵ بازار فروش پرنده زنده داریم که حدود ۵۵ عدد از آنها در استان‌های شمالی‌اند که بیشتر آنها در فصول پاییز و زمستان محل فروش پرنده‌های مهاجر می‌شوند و راه انتقال اصلی ویروس نیز هستند.
پس این ویروس به‌راحتی بین واحدهای طیور نیز پخش می‌شود؟
بله؛ البته در واحدهای صنعتی بیشتر طیور به وسیله وسایل نقلیه آلوده، کودهایی که در مرغداری انتقال پیدا می‌کنند و ماشین‌هایی که مسوول تحویل گرفتن تخم‌مرغ‌ها هستند یا وظیفه رساندن دان به ماکیان را دارند، آلوده می‌شوند. واقعیت این است که در مرغداری‌ها این ویروس بیشتر به‌صورت مکانیکی منتقل می‌شود. کارگران یا حتی مدیرانی که در مرغداری‌ها فعالیت‌دارند، معمولا در تماس با مرغ و خروس‌های خانگی در محل زندگی شخصی‌شان قرار دارند و می‌توانند ویروس را منتقل کنند.
گاهی هم دیده می‌شود ویروس با قرار گرفتن و ورود پرنده آلوده به واحدها انتقال می‌یابد. توصیه مهم به روستاییان عزیز این است که سعی کنند در این فصول پرنده جدیدی خریداری نکنند و اگر در شرایطی مجبور به خرید پرنده شدند، آن را تا ۲۱ روز در محل جدا نگهداری کنند و بعد در معرض تماس دیگر طیور و پرندگان قرار دهند. به‌راحتی می‌توان در گوشه‌ای از حیاط این کار را انجام داد تا در صورتی که مرگ‌ومیر در آنها اتفاق افتاد از بیمار شدن دیگر طیور پیشگیری شود.
با دیدن چه علائمی می‌توان پرنده بیمار را تشخیص داد؟
همان‌طور که ابتدا اشاره کردم، این بیماری حاد است و به سرعت باعث تلفات پرندگان می‌شود. جز در مواردی در پرندگانی مانند غاز و اردک بالغ که ممکن است بیماری نشانه‌ای نداشته باشد، در دیگر پرندگان تلفات مهم‌ترین نشانه بروز بیماری است. در روستاها برای پیشگیری از شیوع گسترده بیماری با کشته شدن تنها یکی از ماکیان باید تا شعاع یک کیلومتری همه پرندگان معدوم شوند. در محیط‌های روستایی ارتباطات بین مردم نیز بیشتر است و به همین دلیل باید معدوم کردن ماکیان جدی گرفته شود.
اقدامات پیشگیرانه در اولین نقطه و اولین باری که در این فصول بیماری دیده می‌شود، نقش مهمی در کاهش شیوع بیماری دارد. اگر خانواده‌ها تلفات را به دامداری گزارش دهند، با معدوم کردن تعداد انگشت‌شماری از مناطق بقیه طیور خانگی جان سالم به درمی‌برند و بیماری خانه به خانه تا فراگیری کل کشور گسترش نمی‌یابد.
آیا نهاد یا سازمانی شیوع بیماری را در روستاها رصد میکند؟
این بیماری سالی یک بار بروز پیدا میکند و سازمان دامپزشکی در حد توان خود براساس دستورالعمل‌های بین‌المللی مناطقی را مشخص و بررسی میکند، اما راه درست که به پیشگیری شیوع بیماری آنفلوانزای فوقحاد با هزینه کمتر کمک میکند، این است که خانواده اواخر شهریور ماه هرگونه تلفات را به سرعت به سازمان دامپزشکی کشور اطلاع دهند. این کار درنهایت به نفع خود خانواده‌ها خواهد بود.
آیا این بیماری از طریق گوشت یا تخم‌مرغ نیز منتقل می‌شود؟
بله، آنفلوانزای فوقحاد از طریق لاشه و حتی ابزاری که در ارتباط با پرنده بیمار بوده یا کفش و لباس انسان‌هایی که با آنها در تماس بودند نیز منتقل می‌شود. در طیور اهلی لاشه آلوده معمولا ظاهر متفاوتی پیدا میکند و کمی سیاه و بدشکل می‌شود، اما گوشت‌های آلوده در پرنده‌های وحشی ظاهر متفاوتی با گوشت‌های سالم ندارند و جز با نمونه‌برداری در آزمایشگاه نمی‌توان تشخیص داد که کدام گوشت محتوی ویروس است. به همین دلیل به همه هموطنان توصیه می‌کنم حتما از فروشگاه‌های مجاز گوشت بخرند. واحدهایی که مجوز دارند با اطمینان زیادی گوشت سالم به بازار عرضه می‌کنند.
البته این ویروس نسبت به دما حساس است و حتی اگر گوشتی آلوده باشد، با طبخ در دمای بالای ۵۰ درجه سانتی‌گراد کشته می‌شود. در مورد تخم‌مرغ نیز سازمان دامپزشکی با دیدن کوچک‌ترین نشانه از بیماری تخم‌مرغ‌ها را معدوم میکند. به همین دلیل می‌توان این اطمینان را به مردم داد که تخم‌مرغ‌های بازار همه سالم هستند، مگر در موارد بسیار نادری که مرغداری متخلفی وجود داشته‌باشد. در صورتی که نسبت به سالم بودن تخم‌مرغ مشکوک هستید، آن را خوب بجوشانید و سپس میل کنید.
چه بلایی سر لاشه‌های بیمار می‌آید؟ آیا باید نسبت به ویروس موجود در آنها نیز نگران باشیم؟
اگر لاشه به شکلی درست معدوم شود، مشکلی ایجاد نمی‌کند. کارشناسان دامپزشکی لاشه‌ها را به شیوه بهداشتی خاک می‌کنند. آنها لاشه‌ها را در گونی قرار می‌دهند، آن را به خوبی پلمپ و چاله‌ای را تعبیه می‌کنند که با قرار دادن گونی حداقل نیم‌متر خاک روی آن را بپوشاند. ابتدا زیرش را با آهک پر می‌کنند و گونی لاشه را در آن قرار می‌دهند و دوباره رویش را با آهک پوشش می‌دهند. محلی هم که پرنده در آن زندگی می‌کرده به خوبی ضدعفونی می‌کنند. با این کار خطر انتقال ویروس از بین می‌رود.
نیلوفر جامه‌بزرگی
مرغی که مغزپخت می‌شود، بیمارتان نمی‌کند؛ حتی اگر آلوده باشد!
هر سال تعدادی از ویروسهای آنفلوانزا در حال گردش هستند. برخی از آنها حیوانات و ماکیان را درگیر می‌کنند و بعضی دیگر به انسان‌ها حمله می‌کنند. به طور معمول آنفلوانزاهایی که مخصوص خوک یا پرندگان است، خوک یا پرنده را درگیر میکند و آنفلوانزاهای انسانی بیشتر انسان‌ها را بیمار میکند. مساله مهم این است که ویروس آنفلوانزا در حال گردش است و هر ساله تغییراتی کوچک دارد و البته هر چند سال یکبار با تغییرات بزرگ همه را غافلگیر میکند. داستان ویروس آنفلوانزای پرندگان از آنجایی شروع شد که ویروسی بیماری‌زا در انسان، کنار ویروس پرندگان قرار گرفت و با شرایطی خاص با یکدیگر ترکیب و به درد مشترک انسان و ماکیان تبدیل شدند.
این داستان ممکن است به سادگی با کنار هم قرار گرفتن یک کارگر مرغداری مبتلا به ویروس انسانی و طیور که مبتلا به آنفلوانزای مرغی، شکل گرفته‌باشد. نام آنفلوانزای مرغی هم دقیقا از همین داستان نشات می‌گیرد، آنفلوانزایی که قرار بود فقط ماکیان را بیمار کند، تغییر ژن داد و این همه مرگ‌ومیر و بیماری در انسان‌ها ایجاد کرد. بعد از اینکه این ویروس انسان را درگیر کرد، گردش انسان به انسان رخ داد و حتی این امکان وجود دارد که طی سال‌ها دوباره با شکلی جدید بین انسان و حیوان و چه‌بسا خطرناک‌تر از دوره قبل ظاهر شود. در یک کلام می‌توان گفت این ویروس از آن گروه ویروسهای غیرقابل‌پیش‌بینی است که بهترین راه مقابله با آن رعایت بهداشت فردی و عمومی است.
بی‌تعارف مهمان می‌شود
تنفس راه مشترک انتقال انواع آنفلوانزاهاست. عطسه و سرفه قطر‌ه‌های آلوده را پخش میکند و هرکسی که آن را استنشاق کند، با ورود بدون دعوت ویروس به دستگاه تنفسی و ریه‌ها، میزبان بعدی این ویروس خواهد بود. گاهی نیز ویروس از طریق دست‌های آلوده به بدن انتقال پیدا میکند. ویروس آنفلوانزا از آن گروه‌هایی است که اثر آن ساده و بی‌دردسر از بین نمی‌رود؛ این ویروس ساعت‌ها روی سطوح باقی می‌ماند.
بیماری که به دستگیره تاکسی دست زده است، با جا گذاشتن عامل بیماری‌اش روی دستگیره ویروس را به دیگران منتقل میکند. اگر در خانه یکی از اعضا بیمار شده‌باشد، از موس و صفحه‌کلید گرفته تا دستمال کاغذی‌ای که استفاده میکند و… می‌توانند بستر بیماری دیگر اعضا را فراهم کنند. همه ما ناخودآگاه دست‌هایمان را به چشم‌ها و مخاط بینی می‌زنیم و در نتیجه سریع بیمار می‌شویم. به همین دلیل شستن دست‌ها راه ساده‌ای است که نقش مهمی در پیشگیری از بیماری دارد.
پرنده‌های مهاجر یا ناقلان بیماری؟
در این فصول که شیوع ویروس بیشتر می‌شود، باید حداکثر فاصله را با پرندگان وحشی حفظ کنید، به‌خصوص اگر لاشه پرنده‌ای را دیدید، نه‌تنها از آن دوری کنید، بلکه به سازمان دامپزشکی کشور اطلاع دهید تا اقدامات لازم را برای دفن و بررسی منطقه انجام دهند. اگر هم در خانه‌تان مرغ و پرنده نگهداری می‌کنید، در این فصول درهای خانه را بسته نگه‌دارید و اجازه ندهید ماکیان خانگی شما با پرندگان دیگر، به‌خصوص پرندگاه مهاجر در ارتباط باشند. اگر پرنده‌هایی مانند مرغ عشق، طوطی و… در قفس دارید و نکات بهداشتی را رعایت می‌کنید، نگران نباشید، پرنده‌های ایزوله معمولا بیمار نمی‌شوند. برخی هموطنان برای قربانی کردن از پرندگان استفاده می‌کنند و اصرار دارند خون پرنده را روی مثلا «ماشین جدیدشان» برنید که این کار بسیار غیربهداشتی و بیماریزاست. شما با این کار با دعوت‌نامه رسمی ویروس را به بدن و خانه و کاشانه خود دعوت کرده‌اید. برای رعایت بهداشت باید از ترشحات و خون ماکیان دور باشید. پس بیایید همه تلاش کنیم این رسوم نادرست از بین برود.
ویروس هدیه ندهید
اگر بیمار هستید، مدتی را در خانه بمانید. همه ما در قبال دیگر شهروندان مسوول هستیم و باید بهداشت فردی را رعایت کنیم. مراقب عطسه‌ها و سرفه‌هایتان باشید، حتی شده با آستین لباس یا کت یا روسری‌تان مانع ورود ویروس به ریه‌های اطرافیان شوید.
همین عطسه‌ها و سرفه‌ها که گاهی در مراکز پرتراکمی مانند مترو یا اتوبوس‌ها شاهد آنها هستیم می‌توانند میلیون‌ها قطرک‌های آلوده را در فضا پخش کنند و هر قطره هم به‌راحتی کودک، سالمند یا هرکسی را بیمار میکند. فراموش نکنید دستمال‌هایی که یکبار استفاده می‌شوند هم منبع ویروس هستند و نباید در هرجایی جز سطل زباله رها شوند.
گوشت تازه خطرناک‌تر است
بعید است که پرندگان بهداشتی با تایید مراکز معتبر بیماری‌زا باشد. به طور کلی، پرنده‌ای که چند روز از ذبح آن گذشته و در سردخانه نگهداری شده باشد، به ندرت بیماریزاست. انتقال از طریق تخم‌مرغ هم شایع نیست، تنها ممکن است به دلیل آلودگی‌های سطحی حامل ویروس باشد. در هر شرایط اگر تخم مرغ و مرغ به درستی پخته شوند، قابلیت انتقال نخواند داشت. نکته مهم این است که در هرکجا که غذا می‌خورید حتما ابتدا دقت کنید مرغ یا تخم‌مرغ کاملا پخته و مغزپخت شده‌باشد. شاید انتخاب جوجه‌کباب در این زمان‌ها خیلی مناسب نباشد.
بی‌برو برگشت کشنده نیست
درست است که آنفلوانزای مرغی مرگ‌ومیر زیادی دارد، اما نباید این باور را داشت که این ویروس همیشه کشنده است. آنفلوانزا هر سال تغییر میکند و حتی علائم، شدت و میزان واگیری ویروس سال گذشته ممکن است با امسال متفاوت باشد. بنابراین ممکن است در برخی سال‌ها کشندگی ویروس بیشتر و در سال بعد تنها واگیری بیشتر داشته‌باشد. در برخی زمان‌ها آنفلوانزای مرغی با بیشترین میزان مرگ‌ومیر نیز بیش از ۵۰ درصد کشته نداشته است.
در هر شرایط اگر بیماران تحت درمان‌های حمایتی قرار بگیرند، احتمال بهبود زیادی دارند. این بیماری نیز همان علائم آنفلوانزای فصلی معمولی مانند عطسه، سرفه، سردرد، بدن‌درد، تب بالا با حالات شدیدتر دارد. ممکن است بیماری خیلی بدحال شود و دچار تنگی نفس شود یا علائم گوارشی، تهوع و اسهال داشته باشد. هر فردی که علائم آنفلوانزای شدید داشته باشد یا در مواردی که بیماری باعث فوت شود، متخصصان با نمونه‌برداری از حلق یا نمونه مایع قرقره نوع آنفلوانزا را به طور قطعی مشخص می‌کنند.
هر سال واکسن بزنید
درست است که هر سال امکان بروز سویه جدیدی از آنفلوانزا وجود دارد، اما تزریق واکسن در گروه‌های حساس بسیار مهم و ضروری است. خانم‌های باردار، افراد بالای ۵۰ سال، مبتلایان به دیابت، بیماران قلبی، ریوی و کلیوی، افرادی که شیمی‌درمانی می‌شوند یا داروهای تضعیف‌کننده ایمنی مانند کورتون مصرف می‌کنند، بچه‌هایی که به دلایلی آسپیرین مصرف می‌کنند و کودکانی که در سنین بین۶ ماه تا ۲ سال قرار دارند، جزو گروه‌های خطر هستند. این گروه‌ها باید اواخر شهریور یا ابتدای مهر هر سال واکسن بزنند تا به سطح دشوار بیماری دچار نشوند.
واکسن آنفلوانزا هر سال مطابق با ویروسهای سال جدید تغییر پیدا میکند. به همین دلیل این واکسن باید هر سال تمدید شود. بیماری آنفلوانزا در گروه‌های حساس هم ممکن است به شدت بروز کند و باعث مرگ‌ومیر شود. ما به همه افرادی که جزو گروه گفته‌شده هستند، توصیه می‌کنیم حتما تزریق این واکسن را جدی بگیرند.
*متخصص بیماری‌های عفونی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
