ارزش‌های آب دهان!/ آنچه درباره بزاق نمی‌دانستید

بسیاری از ما گمان می‌کنیم چیزی بی‌ارزشی‌تر از آب دهان وجود ندارد. به همین‌دلیل قدر آن را نمی‌دانیم. اگر شما هم جزو همین افراد هستید، مطلب زیر را بخوانید تا به ارزش واقعی بزاق پی ببرید.

دلایل مفید بودن آب دهان

کمبود بزاق و خشکی دهان، قرن‌ها مورد توجه پزشکان بوده است. در قرن‌های گذشته، تصور می‌شد بزاق، سموم و ارواح شیطانی را از بدن بیرون می‌ریزد. به همین دلیل برای زیاد شدن ترشح بزاق به بیماران، مقادیر زیادی جیوه داده می‌شد که گاهی باعث ایجاد مسمومیت می‌شد.

تا حدود ۶۰ سال قبل هم بزاق چندان جدی گرفته نمی‌شد اما در دهه ۵۰ میلادی یک دانشمند به نام «ایروین مندل»، دریافت که نقش بزاق فرا‌تر از مرطوب‌نگه‌داشتن دهان است و حاوی صد‌ها ماده شیمیایی و پروتئین‌های مفید است که برای سلامت دهان اهمیت دارند.

بعضی از این پروتئین‌ها در مبارزه با باکتری‌ها نقش دارند و بعضی‌ها کار ترمیم زخم‌ها را به عهده دارند. دکتر مندل بر این باور بود که اگر انسان‌‌ها به جای بزاق در دهانشان آب داشتند، تا سن ۲۰ سالگی همه دندان‌هایشان را از دست می‌دادند!

طی سال‌های بعد به تدریج اهمیت بزاق، بیشتر و بیشتر مشخص شد. به همین دلیل دانشمندان همواره درصدد بوده‌اند برای افرادی که از خشکی دهان رنج می‌برند جایگزین‌هایی بسازند. شناخت بهتر بزاق باعث می‌شود دانشمندان بتوانند بزاق‌های مصنوعی بهتری را بسازند (هرچند هنوز بزاق مصنوعی کاملا مناسبی ساخته نشده است) و این کار فعلا

در مورد موش‌ها با موفقیت انجام شده. عده‌ای هم قصد ساخت غده بزاقی مصنوعی را دارند که بتوان آن را داخل دهان کاشت تا عملکرد طبیعی داشته باشد، اما همه این کار‌ها فعلا به طور تجربی و آزمایشگاهی انجام گرفته‌اند و موفقیت چندانی حاصل نشده است.

بزاق از کجا می‌آید؟

غده‌های بزاقی شامل سه جفت غده بزاقی اصلی و صد‌ها غده بزاقی فرعی هستند. غده بزاقی اصلی، پاروتید (جلوی گوشی)، زیرفکی و زیرزبانی نام دارند و بیشتر میزان بزاق را ترشح می‌کنند، اما غدد بزاقی فرعی زیادی نیز داخل لب‌ها، زبان، سقف‌ دهان، داخل گونه‌ها، بینی و سینوس‌‌ها قرار گرفته‌اند که همه آن‌ها بزاق ترشح می‌کنند.

جالب آن است که بزاق ترشح شده از غده‌های مختلف بزاقی هر کدام در محل متفاوتی ترشح می‌شوند و چندان با هم مخلوط نمی‌شوند. مثلا بزاق ترشح شده از انتهای دهان به جلوی دهان نمی‌رسد و برعکس. به علاوه، غلظت موادمعدنی و قدرت خنثی‌سازی اسید در بزاق با توجه به غده ترشح‌کننده آن متفاوت است.

مثلا بزاق ترشح شده از غدد فرعی لب‌ بالا زیاد توانایی خنثی‌سازی اسید را ندارد و موادمعدنی موجود در آن نیز کم است. به همین علت، دندان‌های جلویی فک بالا بیشتر مستعد پوسیدگی هستند.قسمت اصلی بزاق، آب است اما حاوی مواد بسیار زیاد دیگری است که ترکیب آن را متفاوت از آب می‌کند.

یکی از این مواد موجود در بزاق موادمعدنی، مانند کلسیم و فسفر هستند. به علاوه بزاق حاوی پروتئین‌ها و آنزیم‌های بسیار مهمی است که مانع رشد میکروب‌ها در دهان می‌شوند. علاوه بر آن‌ها حاوی الکترولیت‌ها، ترشحات بینی و ریه‌ها، هورمون‌ها و سلول‌های لایه داخلی دهان نیز است.

کاربردهای بزاق دهان

بزاق برای دهان همانند جریان خون برای بدن است یعنی موادغذایی را تامین و مواد زائد را از محل دور می‌کند. به علاوه در برابر باکتری‌های خارجی از دهان محافظت می‌کند.

• حفاظت از دندان‌ها:

بزاق حاوی موادمعدنی است که با کمک به بازسازی می‌نا، عامل مهمی برای جلوگیری از پوسیدگی دندان‌ها محسوب می‌شود. زمانی که باکتری‌های دهان تولید اسید می‌کنند، بزاق با داشتن کلسیم و فسفر در کنار فلوراید از مینا محافظت می‌کند. حضور این یون‌ها باعث معدنی‌شدن مجدد مینا می‌شود.

• دفاع در برابر میکروب‌ها و سموم:

بزاق حاوی پروتئین‌های ایمنی متعددی است که مانع رشد میکروب‌ها می‌شوند. به علاوه با مکانیسم‌های مختلفی میکروب‌ها و باکتری‌ها را از بین می‌برند یا با چسبیدن روی سطح دندان از آن در برابر باکتری‌ها محافظت می‌کنند.

• شکستن و شروع به هضم غذا:

بزاق حاوی آنزیمی به نام آمیلاز است که نشاسته را به قندهای کوچک‌تر می‌شکند. از آنجا که بیشتر غذاهای ما حاوی کربوهیدرات‌ها (قند‌ها و نشاسته) است، هضم آن‌ها از دهان آغاز می‌شود و در نتیجه عمل هضم در معده آسان‌تر انجام خواهد شد.

• پنجره بدن:

از آنجا که بزاق شباهت زیادی با خون دارد، به طور فزاینده‌ای برای ارزیابی سلامت بدن به کار برده می‌شود. دسترسی آسان، کم‌خرج و سریع‌تر نسبت به خون، بزاق را به عامل تشخیصی مهمی تبدیل کرده است. یکی از کاربردهای عمده آن ردیابی عفونت‌های ویروسی (به‌خصوص HIV) است.

به علاوه برای تشخیص سرطان‌های پستان و دهان و هپاتیت ویروسی هم به کار می‌رود. به علاوه بزاق، نشان‌دهنده مصرف مواد مختلف است. مثلا اینکه فرد چه دارویی مصرف کرده را نیز نشان می‌دهد که از این راه برای تشخیص دوپینگ در ورزشکاران استفاده می‌شود.

• تشخیص هویت:

از بزاق می‌توان نمونه DNA به دست آورد. البته خود بزاق حاوی DNA نیست اما سلول‌های لایه دهان که در نمونه بزاق یافت می‌شوند حاوی DNA هستند که می‌توان از آن برای تشخیص هویت استفاده کرد. به همین دلیل در تحقیقات جنایی کاربرد یافته است.

جالب اینکه دانشمندان به تازگی توانسته‌اند با داشتن نمونه بزاق، حتی سن حدودی فرد را همین تخمین بزنند که این امر نیز کمک زیادی به تحقیقات جنایی می‌کند.

• تکلم و بلع آسان:

بزاق با مرطوب‌نگه‌داشتن دهان، تکلم و بلع را برای افراد آسان می‌کند. جلوگیری از رشد قارچ‌ها و بعضی میکروب‌ها، تمیزکردن غذا‌ها و باکتری‌ها از روی دندان‌ها و قسمت‌های مختلف دهان، خنثی‌کردن اسید مایعات یا غذاهای مختلف، پس کار بزاق بسیار فرا‌تر از کمک به خوردن غذاهاست!

مقدار بزاق

۱. یک انسان بالغ معمولا حدود نیم لیتر بزاق در طول روز می‌سازد. البته این مقدار به عوامل متعدد دیگری هم بستگی دارد. از آن جمله می‌؟ توان به نقش ژن؟‌ها اشاره کرد اما علاوه؟ بر آن موارد زیر نیز بر مقدار بزاق موثرند:
۲. ساخت بزاق در شب‌ها کاهش می‌یابد. مقدار آبی که در طول روز نوشیده می‌شود.
۳. آدامس جویدن بزاق را زیاد می‌کند. استشمام بعضی بو‌ها نیز باعث افزایش بزاق می‌شود.
۴. حدود ۴۰۰ نوع دارو باعث کاهش بزاق می‌شوند.
۵. با بالا رفتن سن مقدار بزاق کاهش می‌یابد.
بعضی بیماری‌ها و شرایط پزشکی باعث کاهش ترشح بزاق می‌شوند.