موزه بانک ملی ایران: گشت و گذاری در دنیای پول و حساب

پایین‌تر از میدان پرتردد فردوسی، پای پله‌هایی که درهای چوبی انتهایش یادگار چند دهه پیش است، دو شیر مسی رنگ به سمت خیابان گردن کشیده‌اند و به رفت و آمد ماشین‌ها و رهگذرها چشم دوخته‌اند.

شیرهای سنگی مقابل ساختمان موزه بانک ملی، نماد نگهبانی ایمن از دارایی‌های سپرده‌گذاران در این بانک بوده‌اند و زنجیرهای قطوری که مقابل در، میان دو شیر سنگی روی سکوها نصب شده نمایانگر حفاظت از اموال مشتری‌های بانک بوده است.

موقعیت این موزه را در نقشه گوگل می‌توانید ببینید:

پشت سر شیرهای سنگی، بنایی بلندبالا و عظیم قرار گرفته که با آن فرورفتگی‌ها و برآمدگی‌های لبه بام بیننده را به یاد قلعه‌های مستحکم می‌اندازد. به‌خصوص که مردان حکاحی‌شده روی نمای بنا کمان به دوش و نیزه به دست بخشی از ظاهر ساختمان را از آن خود کرده‌اند. گل‌های هشت‌پر سنگی دورتادور لبه بام و پایین پای ساختمان را درنوردیده‌اند.

پس از گذشتن از در چرخان ورودی موزه، سالنی درندشت پیش چشم شما نمایان خواهد شد که سقف بلند و نور خیره‌کننده‌ای دارد. ویترین‌های شیشه‌ای موزه بانک ملی تا انتهای سالن شمالی آن پیش رفته‌اند. اسنادی که پشت ویترین‌ها به نمایش درآمده‌اند، ماجرای پیشنهاد تأسیس بانک ملی را بیش از ۱۳۰ سال به عقب بر می‌گردانند و از خصوصیات صرافی‌ها و تجارتخانه‌های قبل از تأسیس بانک پرده بر می‌دارند. به این ترتیب معلوم می‌شود که صراف‌ها بیشتر از افراد دیگر با تعیین، صحت وزن و عیار سکه‌ها و همینطور مبادله پول بین شهرهای ایران و خارج از کشور سر و کار داشته‌اند. به‌طوری که دنباله بانکداری مدرن به این حرفه برمی‌گردد.

پیشنهاد تأسیس بانک ملی را نخستین بار یکی از صرافان بزرگ تهران مطرح کرده است. حاج محمدحسن امین‌الضرب با عبای روشن و کلاه اعیان قجری‌ها در تصویر سند موجود در موزه بانک ملی نشسته و جملات کنار عکس او خبر می‌دهند که پیشنهاد تأسیس بانک را او به گوش ناصرالدین شاه قاجار رسانده بود، اما قدرت منفعت‌طلب‌ها به صراف قجر چربید و ناصرالدین شاه با استقرار این بانک مخالفت کرد. در نهایت ورق به نفع تأسیس بانک شاهنشاهی برگشت. خطوطی از سند موجود نشان می‌دهد رد پای بیگانگان و عوامل آن‌ها در مسکوت ماندن تأسیس بانک ملی و در عوض استقرار بانک شاهنشاهی هویدا بوده است.

بعدها با استقرار مشروطیت هنگامی که دولت از مجلس شورای اسلامی برای استقراض خارجی کسب اجازه کرد، نمایندگان این مجلس برای قطع نفوذ بانک‌های خارجی خواستار تأسیس بانک ملی شدند. روزهای سال ۱۲۸۵ خاطره این اتفاق را در خود ثبت کرده است.

۹۰ سال پیش با ۲۰ میلیون ریال سرمایه خیال تأسیس یک بانک را عملی کرده‌اند، این را سند موجود در ویترین بخش شمالی موزه بانک می‌گوید که سرمایه اولیه راه‌اندازی بانک ملی در سال ۱۳۰۷ را ۲۰ میلیون ریال عنوان کرده است. البته ظاهرا این رقم مربوط به حساب و کتاب روی کاغذ بوده چون همین بانک با سرمایه اولیه هشت میلیون ريال به‌طور رسمی کارش را آغاز کرده است. سندهای دیگر به نمایش درآمده در ویترین‌ها خبر از زمان و نحوه ساخت نخستین ساختمان بانک داده‌اند. درست پنج سال بعد از تأسیس بانک ملی، برای ساخت بنای بانک ملی، یک معمار آلمانی را از بین معماران بنام آن روزگار انتخاب کرده‌اند. «هاینریش» در سال ۱۳۱۲ طراحی اولیه ساخت بنا را انجام داده است. طرح معمار آلمانی بانک ملی در مدت سه سال به طور کامل پیاده‌سازی و ساختمان صندوق پس‌انداز بانک ملی در سال ۱۳۱۵ تحویل مسئولان داده شده است.

کم‌کم پای شعبه‌های بانک ملی با معماری ثابت و شبیه ساختمان اولیه، به نقاط مختلف پایتخت و دیگر شهرها هم باز می‌شود. بوشهر جزء نخستین شهرهایی بوده که از این امکان بهره‌مند شده است. طرح‌های محسن فروغی، استاد معماری در آن روزهای ابتدایی استقرار شعبه‌های بانک ملی، در شهرهای اصفهان، تبریز و شیراز و همینطور بازار تهران قابل تشخیص بوده است. سادگی و تلفیق معماری ایرانی و اروپایی در تمام این بناها دیده می‌شود. شعبه‌ دانشگاه تهران بانک ملی را بعدها، یورن اوتزن معمار دانمارکی طراحی کرد. این بنا که هنوز هم در راسته خیابان انقلاب سرپا است، دارای نمادهایی از معماری ایرانی و اسلامی است. این اولویتی بود که اوتزن برای طراحی این شعبه از بانک ملی در نظر داشته و با همکاری یک معماری اتریشی آن را پیاده‌سازی کرده است.

بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۱ چاپ انحصاری اسکناس را در دست گرفت. تقریبا دو سال قبل از این بانک ملی توانسته بود امتیاز حق نشر اسکناس از سوی دولت ایران را با پرداخت ۲۰۰ هزار لیره انگلیسی از بانک شاهنشاهی خریداری کند. هر چند بعدها بانک مرکزی عهده‌دار چاپ اسکناس در کشور شد، اما یادگار روزهایی که بانک ملی در آن‌ها اسکناس چاپ می‌کرد، بالای اسکناس‌های ویترین موجود است و نشانه بانک ملی ایران روی اسکناس‌های درشت آن زمان درج شده است. بعضی از این اسکناس‌ها حتی نمای بیرونی ساختمان صندوق پس‌انداز بانک ملی را همراه خود داشتند و اکنون نمونه‌هایی از آن‌ها در میان اشیای موزه‌ای این بانک وجود دارد. در کنار این اسکناس‌ها نمونه‌هایی از اسکناس‌های بانک شاهنشاهی رایج در دوره قاجار هم هست. یک تومانی قرمز- قهوه‌ای آن روزها، اسکناس ۱۰ تومانی به رنگ آبی و زرد و دو تومانی سبزرنگی که در نوار بالایی آن نوشته شده این اسکناس «فقط در تهران ادا خواهد شد.» به این ترتیب اسکناس‌های این چنینی تنها در شهر یا شهرهای معینی پذیرفتنی و دارای ارزش بوده‌اند.

نقطه آغاز افتتاح حساب در بانک ملی به روز هفدهم شهریور سال ۱۳۰۷ بر می‌گردد. اوراق حساب شماره «یک» بانک در یکی از ویترین‌های بخش شمالی ساختمان موزه نگهداری می‌شود. کمی آن طرف‌تر برگی از روزنامه اطلاعات قاب گرفته شده که چرایی تأسیس بانک ملی را در گزارشی یک صفحه‌ای برای مخاطبانش تشریح کرده است. تیتر درشت بالای صفحه می‌گوید «تأسیس بانک ملی ایران آرزوی ملی بود.» در تصویری که میانه صفحه روزنامه چاپ شده، صفی از مردان با کت و شلوار اتو کشیده کلاه پهلوی به سر ایستاده‌اند و احتمالا متصدی افتتاح حساب بانک ملی را در نخستین روز کاری‌اش تماشا می‌کنند.

پشت شیشه ویترین‌های موزه دستگاه‌هایی به نمایش درآمده‌اند که نسبت به ماشین حساب‌های فعلی چند برابر حجم و وزن دارند. چیزی شبیه ماشین‌های تایپ که مدام به ته خط می‌رسیدند و باید قسمت بالایی دستگاه را به اول خط بعد، هل می‌دادند. به غیر از شماره‌های صفر تا ۹ و عمل‌های اصلی مانند جمع و تفریق، ضرب و تقسیم که بین همه ماشین حساب‌های موزه مشترک هستند دکمه‌های دیگری با استفاده از علائم و پیکان‌ها مشخص شده‌اند. تاریخ استفاده از ماشین حساب‌های عظیم‌الجثه (نسبت به ماشین حساب‌های فعلی) به دهه ۲۰ و ۴۰ بر می‌گردد.

نمونه‌هایی از ترازوهای ریز و درشت در موزه بانک ملی موجود است. بازدیدکننده‌ها در کنار ترازوی بلند قد انتهای سالن می‌ایستند و ردیف وزنه‌های یک کیلوگرمی تا یک گرمی کنار ترازو را از زیر نظر می‌گذرانند. درست پشت سر میله‌های باجه‌ها ترازوهای کوچکی در محفظه‌های شیشه‌ای نگهداری می‌شود که باید به کار اندازه‌گیری وزن جواهر یا سنگ‌های قیمتی بیایند. کاسه کوچک یکی از ترازوها در اندازه یک نیمه گردو، برای اندازه‌گیری مروارید کاربرد داشته است. محفظه‌های شیشه‌های دیگر در ادامه همین مسیر، شمش‌های نیم و یک کیلوگرمی طلا را با نشان جدال تن به تن یک پهلوان با شیری به نمایش گذاشته‌اند که روی پاهای عقب خود ایستاده است.