بازار تهران؛ بزرگترین و متنوع ترین جاذبه پایتخت

بازار یکی از مکان‌های مهم در هر مجموعه شهری است که دارای اهمیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و تاریخی می‌باشد. بازارهای سرپوشیده ایران از لحاظ قدمت دارای سابقه بسیار زیادی هستند و دوره‌های تاریخی زیادی را به خود دیده‌اند.

در طول تاریخ بازار مرکز اجتماع مردم بوده است. به دلیل عدم وجود وسایل ارتباط جمعی در گذشته، بازار قلب فعالیت‌های اجتماعی بوده و اخبار مربوط به یک شهر از طریق بازار بین مردم پخش می‌شد. از این جهت بازار دارای کارکردهای مهم و متفاوت بوده است.

بازار تهران نیز دارای نقش اساسی در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی در موقعیت‌های مختلف بود. علاوه بر این بازار تهران را می‌توان یکی از مراکز اقتصادی کشور محسوب کرد چرا که بسیاری از فعالیت‌های اصلی اقتصادی در این مکان شکل می‌گیرد اما این کارکرد بازار نباید ما را از کارکرد اجتماعی آن غافل کند. چراکه این بازار قدیمی یادآور تاریخچه تهران است دارای زیبایی و تنوع بسیاری است و یکی از زیباترین و جذاب‌ترین جاهای دیدنی‌ تهران است که تمامی گردشگران داخلی و خارجی بازدید از آن را در برنامه‌های تور تهران گردی خود قرار می‌دهند.

تاریخچه بازار تهران

در دوره شاه تهماسب صفوی شهر تهران دارای حصار شد. بسیاری از پژوهشگران بر اساس همین حصار که بازمانده‌های آن نشان می‌دهد که در نزدیکی بازار تهران بوده است معتقدند که اصل و هسته اولیه بازار تهران به دوره صفویه برمی‌گردد.

اما تا دوره قاجاریه سند خاصی در مورد این بازار وجود ندارد که بتوان بر اساس آن چنین نظری را کاملا تایید کرد، اگرچه معماری بخشی از بازار بسیار شبیه معماری دوره صفویه است. در سفرنامه ها و منابع دوره قاجاریه از بازار تهران نوشته‌هایی برجای مانده است. تهران در دوره آقامحمدخان قاجار به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد. بعد از پایتخت شدن تهران، بازار تهران نیز شکل دیگری گرفت. در سال ۱۲۰۰ هجری قمری که آقامحمدخان تهران را پایتخت کرد شهر، دارای بازار کوچکی بود و چندان به خرید و فروش اهمیتی داده نمی‌شد. حاشیه بازار نیز محل سکونت نبود و مغازه‌های کمی در آنجا وجود داشت. اما بعد از پایتخت شدن تهران، بازار نیز از نظر تجارت مورد توجه قرار گرفت. تجار نیز به اهمیت این قضیه پی بردند و در رونق بازار تلاش کردند. به این صورت بازار تهران کم‌کم دارای هویت شد. نزدیکی به محل حکومت شاه قاجار که در مکانی به نام «ارک» قرار داشت سبب می‌شد تا بازار نیز دارای اهمیت شود. قرار گرفتن بازار تهران در بین چندین امامزاده سبب می‌شد که موقعیت مذهبی خاصی به بازار تعلق گیرد.

در حاشیه بازار نیز مساجد و تکایا و مراکز مذهبی دیگری نیز وجود داشت. به نوشته صنیع‌الدوله، چهار سوق بزرگ و کوچک بازار در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. در این زمان مجموعه بازار به طرف شمال غرب و غرب توسعه یافت، به طوری که به تدریج این بخش، به بخش پررونق بازار تبدیل شد و معروف‌ترین و معتبرترین سراها و تیمچه‌ها در این محدوده فعال شدند. همین امر سبب شد که بازار کم‌کم دارای اهمیت بیشتری شود و در تحولات فرهنگی و سیاسی و دینی نقش مهمی ایفا کند. در دوره ناصرالدین‌شاه بر تعداد راسته‌ها و رسته‌های بازار افزوده شد و تعدادی سرا و تیمچه معتبر ساخته شد. مانند دیگر مجموعه بازارهای تاریخی، هر کدام از راسته‌ها، رسته‌ها، سراها و تیمچه‌های بازار تهران به صنف و فعالیت خاصی اختصاص داشت.

لرد کرزن یکی از نویسندگان و مورخانی است که در عهد ناصری بازار تهران را از نزدیک دیده است. وی در این مورد نوشته است: بازارهای تهران در محوطه وسیعی از بخش قدیمی شهر قرار دارند. این بازارها در دوره ناصری دارای تغییرات و اصلاحات زیادی شدند. به گفته کرزن مدخل اصلی بازار از دالان شمس‌العماره است و آن از راه محوطه‌ای که حوض و آب روان دارد و سبزه میدان نامیده می‌شود به راستای کم‌نور به سقفی منحنی منتهیمی‌شود که در چشم جهانگردانی که به شرق آمده‌اند بسیار آشناست.

بازار تهران در دوره قاجار دارای کاروانسراهای بسیاری نیز بود. در بازار تهران عصر قاجار به قول کرزن، همه چیز یافت می‌شد و تمامی اجناس ایرانی و برخی مصنوعات اروپایی نیز در این بازار عرضه می‌شد. کرزن وضعیت تجارت در بازار تهران عصر قاجار را شبیه دیگر بازارهای ایران می داند، اما در سفر به اصفهان و تبریز و بازدید از آنها، بازار این دو شهر را نسبت به بازار تهران در آن دوره، پررونق‌تر معرفی می‌کند

معماری و فضاهای بازار تهران

بازار تهران امروزه مساحتی در حدود بیش از ۱۰۰ هکتار را بخود اختصاص داده است. این بازار اما از ابتدا چنین مساحتی نداشته است و طبیعی است که از ابتدای شکل‌گیری تا به امروز در دوره‌های تاریخی مختلف و بر حسب نیازها و مقتضیات زمانی بر آن افزوده شده تا به شکل امروزی درآمده است. معماری بازار تهران به شیوه سنتی بازارهای ایران ساخته شده است. این بازار دارای دو راسته بسیار مهم است که محل تقاطع آنا چهارسوق بازار بزرگ است که امروزه نیز دارای اهمیت بسیار زیادی است.

محور شمالی چهارسوق ادامه می‌یابد و به خیابان پانزده خرداد می‌رسد و محور جنوبی آن به خیابان مولوی ختم می‌شود. از شرق به خیابان خیام و از غرب به خیابان مصطفی خمینی ختم می‌شود. در کنار بازار چند مرکز مهم وجود دارد که سبب می شود بر اهمیت تاریخی بازار بیشتر افزوده شود. از جمله این مراکز کاروانسراها و امامزاده ها و مدرسه‌ها در این مسیر را می‌توان نام برد. داخل بازار دارای راهروهای مختلف و طاق‌های ضربی است و در آن هواکش‌های سنتی تعبیه شده است.

کارکرد بازار تهران

بازار تهران را دارای چهار کارکرد معرفی کرد.

۱-کارکرد اقتصادی: چون کارکرد اصلی بازار خرید و فروش است می‌توان این جنبه را مهمترین و اصلی‌ترین کارکرد این بازار دانست.

۲-کارکرد اجتماعی-فرهنگی: این کارکرد دو صورت عینی و ذهنی داشت. جنبه عینی آن به فضای ساختاری بازار برمی‌گردد که نشان‌دهنده فرهنگی غنی است که در معماری آن نیز خود را نشان می‌دهد.

قسمت‌های مختلف بازار که به راسته اصلی و فرعی تقسیم می‌شود و دالانهای آن که سایر قسمت‌های بازار مثل حمام و زورخانه، قهوه‌خانه و مدارس و مساجد را در برمی‌گیرند زمینه ساز ذهنی این کارکرد و نشان‌دهنده نوعی فضای ارتباطی بین افراد حاضر و شاغل در بازار و اقشار مختلف مردم هستند.

۳-کارکرد سیاسی: بازار تهران بر سیاست‌های کلان شکل گرفته در طول تاریخ معاصر موثر بوده است و به صورت یک نیروی فعال همواره در جهت موافق یا مخالف قدرت‌های سیاسی حاکم قدم برداشته است. ۴-کارکرد دینی و مذهبی: بازار تهران از ابتدای شکل گیری همواره با نهاد دین در ارتباط بوده است. به طوری که یکی از مهمترین مکانهای موجود در بازار مساجد و مدارس بوده‌اند.

همچنین بازار با روحانیت نیز همواره ارتباط محکمی داشته است. برای اینکه روحانیت درآمد بازار را حلال بداند بازار باید خمس و زکات خود را پرداخت می‌کرد و همین سبب ارتباط بازار با این قشر می‌شد. در برخی موارد خاص نیز بازار با اعتصاب خود بسیاری از سیاستهای مورد نظر را بر حاکمان وقت تحمیل می‌کرد.

بازار تهران در دوره پهلوی

در دوره پهلوی، با شکل‌گیری مدرنیته و تاسیس سازمانهای جدید اقتصادی مثل پاساژها و بازارچه‌ها از اهمیت نقش سنتی بازار تهران در امور اجتماعی و فرهنگی و حتی اقتصادی کاسته شد. اما نمی‌توان گفت که این نقش به طور کامل از بین رفت. بررسی جریان کودتای ۲۸ مرداد نشان می‌دهد که نقش بازار در تاثیر بر حوادث سیاسی و اجتماعی وجود داشت. اما به طور کلی کم‌کم نقش اصلی بازار رنگ باخت و به مناطق جنوب شهر تهران محدود شد.

اما نهاد دین همچنان با بازار همراهی می‌کرد و از بازار جدا نشد. با گذشت زمان ارتباط تنگانگ بین جنبه‌های مختلف بازار تا به امروز هر روز کم رنگتر شد و کارکردهای سنتی بازار یک به یک با فراگیر شدن جنبه‌های مختلف مدرنیته رنگ باخت. امروز بازار تهران تنها کارکرد اصلی خود را که اقتصادی است حفظ کرده است. این مکان یکی از بهترین مکانها از جهت گردشگری و بازدید از این معماری جذاب می‌باشد.

 بازدید از بازار تهران

بازار تهران را از هر یک از خیابان‌هایی که از قسمت شمال و جنوب و غرب و شرق که در متن به آن اشاره شد دنبال کنید می‌توانید وارد آن بشوید. بازار تهران از می‌توان از طریق خط یک مترو و یا مسیرهای تاکسی‌رانی پایانه‌های آزادی دنبال کرد و به آن رسید و از آن دیدن کرد. سبزه میدان و سرای امیر که بازارچه فروش پارچه است از  مکان‌های دیدنی مجموعه بازار تهران محسوب می‌شوند. برخی پژوهشگران بازار تهران را جزو بازارهای مسقف نمی‌دانند. اما به نظر می‌رسد بخش‌هایی از بازار در دوره‌های بعد به دلیل گرمای تابستان مسقف شده‌اند. تصویر زیر مربوط به سبزه میدان در بازار تهران است.

بازار دارای گنبدی آجری است که برخی جاهای آن آسیب‌دیده و برخی بازسازی شده‌اند. همین گنبدها خود جزی بخش های جذاب معماری بازار تهران هستند که می‌توان از آنها دیدن کرد. معماری بازار تهران بر اساس مشاغل موجود در آن شکل گرفته و هر یک از فضاهای آن نیز که در طول زمان تغییر کرده اند متاثر از همین مشاغل و نیازها بوده است.

بازار تهران دارای رستوران‌های متنوعی است که گردشگران در بازدید از بازار می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند. انواع غذاهای سنتی ایرانی و فست فودها را می‌توان در این بازار مشاهده و تست کرد. این رستوران‌ها در دوره‌های جدید شکل گرفته‌اند، اما برخی از آنها قدمتشان به حدود یک قرن هم می‌رسد و در دوره پهلوی بنا شده‌اند.

بازار تهران دارای بخش‌های مختلفی از لحاظ عرضه محصولات مورد نیاز مردم است. در بازار می‌توان تنوع محصولات ارایه شده را دید. در این بازار از خشکبار و مواد خوراکی گرفته تا لباس و طلاوجواهرات، لوازم خانگی و … را می‌توان دنبال کرد.

در بازار تهران قیمت‌ها نیز نسبت به سایر جاهای تهران بهتر است. بسیاری از گردشگران در بازدید از بازار، سوغات مورد نظر خود را نیز تهیه می‌کنند. در بازار تهران کالسکه‌هایی وجود دارد که می‌تواند گردشگران را به قسمت‌های مختلف بازار برای بازدید ببرد و تجربه‌ای از کالسکه سواری دوره‌های قاجار را برای بازدیدکنندگان باسازی کند.

کاخ گلستان تهران نیز یکی از مکان‌های نزدیک به بازار تهران است که کسانی که از بازار تهران دیدن می‌کنند می توانند بازدید از این مجموعه تاریخی زیبا را نیز در برنامه سفر خود بگنجند و از دیدن آن لذت ببرند.