یخچال خشتی میبد | قدیمی ترین کارگاه یخ سازی ایران در یزد

مطمنا همه ی ما این سوال برایمان پیش امده است که در زمان های گذشته چگونه یخ را  تولید و از آن نگهداری می کردند ؟ بشر همواره در طول تاریخ توانسته است با الهام گرفتن از طبیعت وسایل و مایحتاج مورد نیاز خود را بسازد. یکی از این مواردی که بشر توانست به خوبی به آن دست یابد ساختن یخ بوده است که برای اینکه بتواند مواد غذایی را بیشتر نگه داری کند و  آشامیدنی را خنک بنوشد  نحوه ی ساختن یخ را با الهام گرفتن از طبیعت یاد گرفت . قبل از اینکه بشر بتواند نحوه تولید یخ را بیاموزد ابتدا از یخ هایی که در کوهستان و به صورت طبیعی در یخچالهای طبیعی یافت می شدند استفاده می کرد و در طول تاریخ و با توجه به پیشرفت هایی که بشر داشته است روشهای تولید یخ نیز متفاوت بوده است و به مرور برای تولید یخ از انرژی های مختلفی مانند نفت گاز و برق استفاده کرده است. در ادامه با کارگاه یخ سازی یزد و یخچال خشتی میبد و همچنین تصاویری از یخچال میبد با ما همراه باشید.

نگهداری در شرایط مختلف

همه اینها بستگی به پیشرفت صنایع مختلف در آن زمان داشت اما یکی از روشهای تولید و نگهداری یخ که بحث امروز ما است در واقع ساخت ساختمان هایی بوده که به آنها یخچال و یخدان می گفتند در واقع این ساختمانها دارای یک استخر و یک دیوار بلند به نام حصار و یک مخزن برای نگهداری یخ بوده است . ساختمان کارگاه یخ سازی یزد به گونه ای ساخته شده بود که یخ در زمستان  در داخل استخر آب آن تولید می شد و آن ها را می شکستند و در خزانه انبار می کردند و در گرمای تابستان از آن استفاده می نمودند.یخچال خشتی میبد و نمونه ای از این یخچال های قدیمی دارای معماری ویژه ای هستند که متاسفانه امروزه به دلیل این که زیاد به آنها توجه نشده ، کم کم رو به فراموشی گذاشته شده اند و تعداد زیادی از  این یخچالها در مناطق گرم و خشک ایران که دارای آب و هوای بسیار گرم و طاقت فرسا می باشند دیده می شود که مردم آن زمان با استفاده از  این ساختمانها با معماری ویژه ای که داشتند می توانستند یخ مورد نیاز برای خنک کردن آب شرب و حفظ و نگهداری مواد غذایی آن زمان را تامین کنند.

ساختار …

ما امروز می خواهیم در مجله همگردی بیشتر درمورد ساختار یخچال خشتی میبد و معماری آن بدانیم پس همراه ما باشید.این یخچال ها و یخدان های طبیعی را که مردم ایران در زمان های قدیمی برای تولید و نگهداری یخ می ساختند در واقع ساختمان هایی با معماری ویژه و خاصی بودند که در ان ها چه از نظر طراحی و یا از نظر استفاده و به کار گیری از مصالح مواردی رعایت شده بود که در نوع خود جالب توجه و بسیار هوشمندانه بوده است.این که در زمان گذشته سر سفره هر کسی یخ یافت می شد  تصور غلطی می باشد زیرا که همه ی مردم قدرت خرید یخ را نداشتند و بیشتر مرفهین جامعه از ان استفاده می کردند و یخ در ان زمان از ارزش و اعتبار بالایی برخوردار بود به حدی که کارگران این ساختمان ها علاوه بر دستمزدی که می گرفتند سهمیه یخ نیز داشتند . بر اساس بررسی های صورت گرفته و طبق اظهار نظر مورخین و با توجه به عمارت ها و ساختمان های اعیانی که در کنار این یخچال ها یافت می شود می توان فهمید که این یخچال ها را افراد مرفه جامعه می ساختند و از این طریق با تولید و نگهداری یخ در امد کسب می کردند.این که این یخچال ها دارای چه قدمتی هستند و به کدام برهه ی زمانی از تاریخ ایران پیوند می خورند اطلاعات موثقی در دست نیست اما می توان وجود این بناها را در سفرنامه ی شاردن گردشگر معروف فرانسوی که از یخچال های تولید یخ اصفهان در زمان صفویان  سخن به میان آورده است اثبات کرد.

بررسی ساختمان یخچال

ساختمان یخچال خشتی میبد از سه بخش دیوار سایه انداز مخزن و حوصله تولید یخ تشکیل شده است  که در ادامه به بررسی و کاربرد هر کدام از آنها در کارگاه یخ سازی یزد خواهیم پرداخت. همچنین این یخچال ها دارای بخش های فرعی چون اتاق های عرضه ، اتاقی دارای ترازوی بزرگ که از سقف اویزان بود و همچنین مکانی برای فروش یخ بوده اند .

 دیوار سایه  انداز

این دیوار به گونه ای ساخته شده بود که در تمام طول روز سایه آن برروی حوضچه ای  که در نزدیکی آن بود می افتاده و دارای ارتفاع بلند و طول زیادی بوده و از تابش نور خورشید به حوضچه آب جلوگیری می کرده  است. این دیوار های سایه انداز در برخی از ساختمان ها با استفاده از طاق نماهای زیبا و گوناگونی تزئین شده بودند تا از صافی و یکنواختی ان جلوگیری شود. در برخی از ساختمانهای یخچالها دیده شده است که علاوه  بر این دیوار اصلی، دیوار های دیگری هم در اندازه و ارتفاع دیوار اصلی و به صورت عمود بر آن و در سمت راست و چپ این دیوار ساخته می شدند که پروسه حفاظت از حوضچه ای آب در برابر تابش نور آفتاب را کامل کند و برخی از این دیواره ای سایه انداز دارای پشت بندهایی برای استحکام بیشتر و بهتر بوده اند.

حوضچه ی تولید یخ یا استخر

در بخش شمالی دیوار سایه انداز یک گودالی به شکل هندسی مستطیل و در عمق نیم متر حفر می کردند که به موازات دیوار سایه انداز و با طولی کمتر از دیوار بوده است و پر از آب بوده که در فصل زمستان به یخ تبدیل می شده است.

مخزن نگهداری یخ برای تابستان

در پشت دیوار سایه انداز و در بخش جنوبی این دیوار گودالی را که با توجه به نوع یخچال میبد به شکل مستطیل یا دایره بود حفر می کردند که از طریق یک یا چند ورودی به حوضچه تولید یخ راه داشت . و یخ های تولیدی از حوضچه یخ را در این  مخزن برای فصل گرما نگهداری می کردند. در این یخچال خشتی میبد یخ ها  در کیفیت های مختلفی تولید می شدند  و یخ ها دارای درجه بندی های متعددی بودند و برای مثال برای نگهداری بستنی ها از یخ های درجه پایین استفاده میشد چون که بستنی ها را در ظرف های فلزی نگهداری می کردند و بعد آن را در یخ قرار می دادند زیاد مهم نبود که یخ کیفیت و درجه اش چی  باشد اما برای سرد کردن نوشیدنی ها از یخه های درجه یک و بلوری استفاده می نمودند و همچنین برای نگهداری مواد غذایی نیز یخ هایی  با درجه بندی متوسط استفاده می شده است.ثروتمندان نیز مخصوص خودشان یخ های  با کیفیت تر وبه صورت زینتی داشتند که در واقع با استفاده از دانه های انار به رنگ قرمز و بلورین درست می شدند و اینگونه یخ ها از قیمت بالایی نیز برخوردار بودندبا بررسی های صورت گرفته در کل ایران یخچال هایی را که وجود داشتند دارای دو نقشه متفاوت بوده اند که در واقع در ساخت آنها استفاده شده است این نقشه های عبارتند از نقشه های تونلی و نقشه های مدور .

 بررسی یخچال های تونلی شکل

در یخچالهای زیرزمینی مخزن نگهداری یخ به گونه ای ساخته می شود که کف آن نسبت به سطح زمین پایین تر قرار می گرفته و به شکل مستطیلی و ستون دار با عرض کم و طول زیاد بود. از جمله این یخچالها مانند یخچال خشتی میبد می توان به یخچال دو قوز پله در ارومیه اشاره کرد که امروزه تعداد کمی از آنها باقی مانده است . در ساخت سقف مخزن یخچال های تونلی نیز از طاق تویزه یا طاق های ضربی استفاده می شده است که تویزه در واقع سازه ای بوده که برای ایجاد قوس در طاق استفده می شده است و مصالح به کار برده شده در ان نی و گچ می باشد.

بررسی یخچال های مدور یا گنبدی شکل

بیشتر یخچال هایی را که امروزه  در ایران به جای مانده اند از نوع یخچال های گنبدی شکل هستند برای نمونه مثل یخچال میرفتاح در ملایر که در واقع  سقف مخزن در این نوع یخچال ها به شکل گنبد بوده است و مخزن ذخیره ی یخ  را به شکل دایره می ساختند و بر روی آن گنبدی مخروطی شکل درست می کردند .

مصالح به کار رفته در یخچال ها

با توجه به هدف از ساخت بنا مصالحی که در آن به کار رفته نیز انتخاب می شده است در پایه های این نوع بناها از سنگ و اجر استفاده شده است تا باعث استحکام بنا شود و از ان جهت که گل عایق خوبی در مقابل سرما و گرما می باشد و جلوی نفوذ رطوبت برف و باران را می گیرد و همچنین منعکس کننده نور خورشید به دلیل رنگ خاصی که دارد است بیشتر از ترکیب این مصالح در ساخت این یخچال خشتی میبد استفاده شده است .

ویژگی های مخزن نگه داری یخ

دیواره مخزن یخچال میبد برای ذخیره یخ را با آجر و سنگ درست می کردند و با استفاده از کاهگل ان را اندود کرده و برای پوشاندن آن از خاک زغال استفاده می نمودند.برای این که به کف مخزن به راحتی دست رسی داشت در دیواره ی آن پله های کوچکی تدارک دیده بودند.و مطمنا وقتی که یخ ها در این مخزن ذخیره می شد به مرور زمان و با نفوذ رطوبت کم کم این یخ ها ذوب می شد و آب حاصل از ذوب ان ممکن بود بقیه یخ را نیز سریع تر آب کند بنابر این در بیرون از یخچال چاهی خفر نموده بودند که از کف مخزن مجاری کوچکی وظیفه ی انتقال این آب به درون چاه بیرونی یخچال را بر عهده داشت. و برای این که یخ را خیلی آسان و سریع به داخل مخزن انتقال دهند از یک سطح شیب دار استفاده می کردند.

ویژگی های گنبد

گنبد این کارگاه یخ سازی یزد نیز از ویژگی خاصی برخوردار بود برای نمونه به منظور مستحکم کردن گنبد و کاهش وزن آن  سعی می کردند گنبد را از پایین به بالا با ضخامت پوسته ی کمتری بسازند و اغلب برای این که فشار زیادی بر پایه ساختمان یخچال میبد وارد نشود در برخی از این گونه یخچال ها مانند یخچال میبد مشاهده می شود که گنبد را پله پله و به صورت مطبق طراحی کرده اند .

یخچال تاریخی و خشتی میبد

یکی از این یخچال های معروف و بسیار قدیمی در ایران یخچال خشتی ای میباشد که در شهرستان میبد در ۵۰ کیلومتری شمال استان یزد واقع شده است.  و در گذشته در مسیر راه کاروانسراها رباط شاه عباسی و آب انبار و در نزدیکی چاپارخانه قرار داشت  این یخچال قدمتش به دوره قاجار و احتمالا دوران صفویان می رسد و در بین یخچال هایی از این نوع جزو بزرگترین و قدیمی ترین یخچال ها در ایران به شمار می رود. در ساخت گنبد این یخچال از خشت خام استفاده شده و گنبدش از نوع دورچین می باشد و ارتفاعی در حدود ۱۵ متر دارد. این یخچال خشتی به شماره ثبت ۱۸۲۶ در مورخه شانزدهم دی ماه سال ۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .قسمت های تشکیل دهنده این بنا شامل گنبد ، مخزن ، دیوار های سایه انداز و حوض یخ بند می باشد . این کارگاه یخ سازی یزد و این یخچال خشتی در کل دنیا منحصر به فرد و جزو بزرگترین یخچال های خشتی جهان به حساب می آید. از ویژگی های منحصر به فرد بنای این سازه این است که با زیست بوم منطقه سازگاری کامل دارد و جزو بناهای سبز به شمار می رود.

گنبد یخچال خشتی میبد

پوسته ی این گنبد یخچال میبد در بالاترین ارتفاعش یعنی در ارتفاع ۱۵ متری به ۲۰ سانتی متر یعنی اندازه طول یک عدد خشت و در پایین ترین ارتفاعش به ۲۴۰ سانتی متر می رسد.  در داخل این گنبد دریچه ها و روزنه هایی وجود داشت که برای تهیوه هوای داخل گنبد در نظر گرفته شده بود و از آب شدن یخ در مواقعی که هوا گرم می شد جلوگیری می کرد.

مخزن یخچال خشتی میبد

مخزن این یخچال کارگاه یخ سازی یزد به صورت گودالی می باشد که دارای عمقی به اندازه ۵ متر و قطر دهانه ی ۱۳ و قطر مقطع آن ۶.۵ متر می باشد . و برای رفت و امد در آن سکویی دور تا دور این گودال قرار دارد که عرض ان چیزی در حدود ۱.۵ متر می رسد.همچنین این  یخچال میبد دارای دیوارهای سایه انداز با ارتفاع ۸ متر و ضخامت دو متر می باشند که دیوار اصلی ان ۴۲ متر و دیوار های فرعی آن ۲۰ متر طول دارند

نحوه تولید یخ در یخچال خشتی میبد

برای تولید یخ در این کارگاه یخ سازی یزد یخچال میبد دیوار های غربی و جنوبی و شرقی در سرمای زمستان و رد شب های چله با ایجاد سایه ساری سرد در محوطه شمالی سبب می شده که آب قنات به آرامی که از طریق آبروها  به حوض ان که وارد می شد به مرور و در طول شب های سرد زمستان به قطعات بزرگی از یخ  های چند لایه و فشرده بدیل شود . بعد یخ را می شکستند و به مخزن ذخیره یخ در زیر گنبد می بردند  و در بین تکه های یخ به جهت این که یخ فشرده تر شود و دیرتر ذوب گردد اندکی آب می ریختند و تا این که یخچالع دارها یخ های تولید شده  را در قسمت جنوبی یخچال میبد در میانه تابستان از برای فروش به کاروانیان و مردم  بهره برداری می کردند.