چرا خون یکدفعه لخته می‌شود؟
در دنیا میلیون‌ها نفر به ترومبوز ورید‌های عمقی یا لخته شدن خون در سیاهرگ‌های عمقی پا مبتلا می‌شوند. میزان کشندگی ترومبوآمبولی ریه از میزان کشندگی انفارکتوس بیشتر است. کسانی که دچار آمبولی ریه می‌شوند ۱۵ درصد در معرض مرگ قرار دارند. چطور این اتفاق می‌افتد؟ چه می‌شود که خون یکباره لخته می‌شود؟ چه عواملی باعث می‌شود فردی در معرض خطر ابتلا به لخته شدن خون قرار بگیرد؟ پاسخ تمام این پرسش‌ها را در گفت‌وگوی این هفته با دکتر حسن آقاجانی، فوق تخصص قلب و عروق بخوانید.
چرا یک لخته خونی ناگهان باعث انسداد رگ‌های ریه می‌شود؟
به طور کلی ممکن است عوامل مختلفی باعث لخته شدن خون در ورید‌های عمقی پا و لگن شوند. حرکت کردن و فعالیت داشتن پس از لخته شدن خون باعث می‌شود آن لخته به جریان درآید و به بطن راست قلب راه پیدا کند. در این شرایط وقتی خون می‌خواهد به داخل ریه‌ها پمپاژ شود، لخته وارد عروق ریوی می‌شود و راه جریان خون به سمت ریه‌ها را مسدود می‌کند. به دلیل باریکی رگ‌های خونرسان به ریه، لخته متحرک در اینجا گیر می‌افتد و سکته قلبی رخ می‌دهد.
عوامل اصلی لخته شدن خون کدامند؟
مجموعه‌ای از عوامل خطرساز در ایجاد لخته خون نقش دارند، اما به طور کلی سه عامل اصلی در ایجاد لخته خون در سیاهرگ‌ها تاثیرگذارند؛ ایستایی و تجمع خون در سیاهرگ، افزایش وضع انعقادپذیری و آسیب جدار داخلی رگ؛ که هر یک از این عوامل احتمال ایجاد لخته در ورید‌ها را افزایش می‌دهد.
آیا عوامل دیگری هم در لخته شدن خون دخالت دارند؟
عوامل مختلفی باعث لخته شدن خون در رگ‌ها می‌شوند که البته قابل کنترل هستند و می‌توان از بروز آنها جلوگیری کرد؛ یکی از این موارد چاقی است. فرقی نمی‌کند فرد جوان باشد یا مسن، چون چاقی می‌تواند عاملی برای لخته شدن خون باشد.
عامل دیگر استعمال دخانیات است. همچنین سندرم متابولیک، فشار خون بالا و اختلالات چربی خون باعث افزایش خطر لخته شدن خون می‌شوند. افرادی که از گوشت قرمز بیشتر استفاده می‌کنند و در وعده‌های غذایی‌شان ماهی و سبزیجات کمتری می‌خورند بیشتر در خطرند.
خوشبختانه تمام این موارد قابل کنترل و پیشگیری است. داشتن رژیم غذایی مناسب، ترک سیگار و کنترل فشار خون و چربی ازجمله کارهایی است که فرد می‌تواند با رعایت آنها از ایجاد لخته خون جلوگیری کند.
با این حال، عوامل دیگری نیز دخیل هستند که قابل کنترل نیستند. برای مثال با افزایش سن، احتمال ایجاد لخته خون بیشتر می‌شود. سالمندان به دلیل اشکالات عروقی در لایه‌های داخلی رگ، رسوب عوامل خطرساز، بی‌تحرکی بیشتر و نداشتن رژیم غذایی و چاقی؛ بیشتر در معرض خطر ابتلا به آمبولی ریه هستند. هرچند جوانان هم کم در معرض این خطر نیستند. از سوی دیگر، عوامل محیطی مانند آلودگی هوا، عفونت‌ها، بیماری‌های مزمن ریوی و نارسایی‌های قلبی نیز جزو عواملی هستند که در لخته شدن خون نقش دارند.
چه افرادی بیشتر در معرض لخته شدن خون قرار دارند؟
خانم‌های باردار مستعد ایجاد لخته خون و در نهایت ترومبوآمبولی ریه هستند، زیرا هم انعقادپذیری خون در دوران بارداری افزایش می‌یابد و هم افزایش حجم رحم باعث می‌شود بازگشت وریدی از رگ‌های پا با تاخیر صورت گیرد. در نتیجه خون در پاها و ورید‌های عمقی پا، بویژه لگن تجمع پیدا می‌کند. همچنین جریان خون کند می‌شود.
افرادی که جراحی‌های ارتوپدی یا جراحی‌های لگن انجام داده‌اند به دلیل بستری شدن و بی‌تحرکی درازمدت، ممکن است به این مشکل مبتلا شوند. بنابراین معمولا در بیمارستان‌ها از روش‌هایی برای پیشگیری از لخته شدن خون در پا استفاده می‌شود. برای مثال تجویز داروهای ضد انعقاد یا استفاده از ابزاری که به پاها بسته می‌شود تا خون در ورید‌ها باقی نماند. به طور کلی هر قدر افراد استراحت‌های مطلق و بدون حرکت داشته باشند، احتمال لخته شدن خون در آنها بالا‌تر است. به همین دلیل به بیماران توصیه می‌شود در اسرع وقت از تخت پایین بیایند و راه بروند.
ترومبوآمبولی چه علائمی دارد؟
برحسب میزان و اندازه لخته خون، ممکن است علائم مختلفی در بدن ظاهر شود. برای مثال امکان دارد فرد به طور ناگهانی دچار سنکوپ یا اختلالات هوشیاری، تنگی‌نفس شدید، افت فشار خون و افزایش ضربان قلب شود. البته ممکن است به صورت درد قفسه سینه نیز بروز کند. گاهی خون در داخل سیاهرگ‌های عمقی پا، بخصوص ناحیه لگن لخته می‌شود و در جریان چرخشی خون، عروق ریوی را مسدود می‌کند و حتی باعث مرگ فرد می‌شود. در صورتی که به مرگ منجر نشود، ولی درمان‌های مناسب و بموقع انجام نشود، بخشی از کارکرد ریه مختل می‌شود.
آیا بیماری‌های پیش‌زمینه‌ای می‌تواند بر ایجاد لخته خون تاثیر داشته باشد؟
برخی بیماری‌ها باعث می‌شوند به صورت ژنتیک استعداد لخته‌سازی در بدن افراد افزایش یابد. درواقع تعدادی فاکتور در بدن باعث جلوگیری از لخته شدن خون می‌شود. اگر میزان این مواد در بدن فرد کم باشد، احتمال لخته شدن خون افزایش می‌یابد. از سوی دیگر، موادی در بدن وجود دارند که باعث ایجاد لخته می‌شوند، اگر میزان این مواد زیاد شود، باز هم احتمال لخته شدن خون بیشتر است.
آیا استرس باعث لخته شدن ناگهانی خون می‌شود؟
گرچه استرس می‌تواند به صورت غیرمستقیم و مستقیم بر بروز بیماری‌های قلبی و عروقی تاثیر بگذارد اما عامل لخته شدن خون نیست.
آماری از تعداد مرگ و میر ناشی از ترومبوآمبولی ریه در ایران در دست است؟
متاسفانه آمار دقیق و ثبت شده‌ای در این خصوص در دست نیست، اما بررسی‌هایی که در بیمارستان‌ها صورت گرفته، نشان داده که معمولا اقدام‌های لازم برای پیشگیری از لخته شدن خون بعد از عمل‌های جراحی رعایت نمی‌شود. این موضوع در جلسه‌های کمیسیون پزشکی قانونی و نظام پزشکی به‌عنوان علت مرگ بعد از عمل جراحی به دفعات مطرح می‌شود. متاسفانه موارد فوت ناشی از ترومبوآمبولی ریه کم نیست.
از آنجا که بی‌تحرکی طولانی، باعث لخته شدن خون می‌شود، برای مسافران در سفرهای چند ساعته چه توصیه‌ای دارید؟
به کسانی که مجبورند در طول سفر برای زمان طولانی در وسایل نقلیه، بویژه هواپیما بنشینند، گوشزد می‌کنیم که در معرض خطر لخته شدن خون هستند، چراکه خون آنها به دلیل بی‌تحرکی در اندام تحتانی و لگن تجمع یافته و لخته می‌شود. به محض این‌که فرد از جایش بلند شود و خون جریان پیدا کند، لخته تشکیل شده باعث ترومبوآمبولی ریه می‌شود. این خطر بخصوص در افراد چاق، سالمندان و سیگاری‌ها بیشتر است. همچنین خانم‌های باردار یا خانم‌هایی که از قرص‌های ضدبارداری استفاده می‌کنند باید به این مساله بیشتر توجه کنند.
راهی برای پیشگیری از این مشکل وجود دارد؟
در ازای هر دو ساعت افزایش زمان بی‌تحرکی، بویژه در مسیرهای طولانی، خطر ایجاد ترومبوآمبولی ریه ۱۸ درصد افزایش می‌یابد. به همین دلیل توصیه می‌شود افراد در طول مسافرت پاهای خود را حرکت دهند، ماهیچه‌های ساق را منقبض کنند و حتی اگر می‌توانند راه بروند. این کار باعث می‌شود از احتمال ایجاد ترومبوآمبولی در ورید‌ها کاسته شود. از آنجا که اگر خون غلیظ باشد احتمال لخته شدن خون بیشتر می‌شود، به همین دلیل مصرف آب و مایعات توصیه می‌شود، زیرا به کاهش غلظت خون کمک کرده، در نتیجه احتمال بروز ترومبوآمبولی ریه را کاهش می‌دهد.
