پایین افتادن قند خون در دیابتی‌ها
از عوارض بسیار شایع و مشکل‌آفرین بیماری دیابت، افزایش قند خون است. توصیه پزشکان این است که بیماران، قند خون را در حد طبیعی نگه دارند و مصرف به موقع انسولین را فراموش نکنند تا از عوارض جدی مانند درگیری‌های کلیوی، چشمی و قلبی ـ عروقی که سلامت بیماران را به مخاطره می‌اندازد جلوگیری کنند.
اما آیا منظور از حد طبیعی همیشه کاهش دادن قندخون است و بالا بودن قندخون نگران‌کننده است یا کاهش آن نیز می‌تواند مشکل‌آفرین باشد؟
امکان پایین افتادن قندخون در همه بیماران دیابتی وجود دارد. در این نوشتار می‌خواهیم بدانیم هنگام مواجهه با این مشکل چه کار کنیم و چگونه از پس آن برآییم.
دکتر سیدمحسن خوش‌نیت، فوق‌تخصص غدد و متابولیسم و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران به این سوالات پاسخ می‌دهد.
علت اصلی هیپوگلیسمی (پایین افتادن قندخون) چیست و بیماران چه نکاتی را باید رعایت کنند؟
اصلی‌ترین علت هیپوگلیسمی (افت قند خون) در بیماران دیابتی، عدم استفاده صحیح از انسولین، نخوردن میان‌وعده و افزایش فعالیت بدنی مانند ورزش یا تزریق زیاد انسولین است.
بیماران دیابتی باید در هر شرایطی حتی اگر در سفر باشند دارویشان را به موقع استفاده کنند و نکته مهم دیگر اینکه همیشه باید با خود میان‌وعده همراه داشته باشند. میان‌وعده شامل ساندویچ‌های کوچک، سیب یا هر ماده‌غذایی است که اگر سر ساعت به غذا دسترسی نداشتند از آنها استفاده کنند.
گاهی نیز به علت درگیری چشمی (رتینوپاتی) ممکن است به وضوح، درجات سرنگ را نبینند و مقدار بیشتری از انسولین را داخل سرنگ بکشند.
در فعالیت بدنی، بیماران به آگاهی بیشتری احتیاج دارند. لازم است بیماران قبل و بعد از فعالیت بدنی مانند ورزش قندخونشان را بررسی کنند. اگر قندخون زیر ۸۰ یا بالای ۲۵۰ باشد عوارض جانبی خواهد داشت.
قندخون بالای ۲۵۰ شاید اثر معکوس بگذارد و حتی میزان گلوکز خون را بالا ببرد، ولی زیر ۸۰ احتمال افت قندخون بسیار زیاد است.
بیماری که می‌خواهد ورزش کند، حتما باید صبحانه یا ناهار خورده باشد و قبل از ورزش یک میان‌وعده مختصر مانند یک عدد سیب یا یک لیوان شیر میل کند و در طول ورزش هر یک ساعت از این موادغذایی استفاده کند.
اگر بیماری بخواهد ورزش کند نیازی به تغییر دوز انسولین یا قرص‌هایش دارد؟
ما توصیه می‌کنیم بیمارانی که تصمیم دارند ورزش کنند روز قبل، میان‌وعده عصر یا آخر شب‌شان را بیشتر کنند و هنگام ورزش دوز انسولین یا قرص را با نظر پزشک کاهش دهند، زیرا در فعالیت بدنی زیاد، افت قندخون در بیمارانی که دارو یا انسولین مصرف می‌کنند، بیشتر است.
هیپوگلیسمی در ورزش به دو صورت حاد و دیررس اتفاق می‌افتد. در نوع حاد، قندخون به سرعت افت می‌کند و بلافاصله علائم آشکار می‌شود، ولی در نوع دیررس تا چند ساعت بعد از ورزش و گاهی حتی بیشتر از ۵ ساعت بعد از اتمام ورزش دیده می‌شود.
بیماران چه علائمی دارند؟
هیپوگلیسمی در افراد با علائم مختلفی بروز می‌کند؛ ضعف، بی‌حالی، سستی، اضطراب، لرزش دست‌ها، احساس تپش قلب و در مواقع شدیدتر سردرد، تاری‌دید، کاهش سطح هوشیاری، رفتارهای تهاجمی، تشنج و در نهایت کما و گاهی علایم مغزی جزو نشانه‌های افت قندخون هستند.
حال این سوال پیش می‌آید که آیا می‌توانیم این حالات را درمان کنیم؟
بله در صورتی که بیمار هوشیار بود، باید از مواد قندی استفاده کند. بهترین ماده قندی، قرص گلوکز است. اگر قرص گلوکز در دسترس نبود، بهتر است یک لیوان آب قند که با چند حبه قند شیرین شده یا نصف لیوان آبمیوه مصرف کند و حدودا ۲۰ دقیقه بعد قند خونش را بررسی کنند.
در صورت عدم افزایش، مجددا موارد ذکر شده را تکرار کنند و سپس یک میان‌وعده یا چنانچه زمان غذای اصلی فرارسیده غذای اصلی را میل کنند.
گاهی بیماران هوشیار نیستند. در این مواقع تزریق آمپول‌های گلوکاگون به خصوص در مورد بیمارانی که انسولین تزریق می‌کنند ضروری است. بنابراین باید این آمپول را در منزل نگهداری کنند. تزریق گلوکاگون معمولا زمانی است که قندخون به زیر ۶۰ افت کرده است.
تزریق گلوکاگون زیرپوستی است و معمولا یک بار تزریق برای برگرداندن بیمار به وضعیت عادی کافی است، اما اگر به هر دلیلی گلوکاگون موجود نباشد لازم است سرم‌های تغلیظ‌شده قندی (۵۰ درصد) در اورژانس یا مراکز درمانی تزریق شود.
آیا در سالمندان هم افت قندخون این‌گونه ظاهر می‌شود؟
در سالمندان افت قندخون معمولا خیلی واضح نیست و با علائمی مانند بی‌اختیاری ادراری و کاهش سطح هوشیاری خود را نشان می‌دهد. می‌توان گفت علائم واضحی در افت قندخون یا افزایش قندخون نداریم. در سالمندان علاوه بر این مشکلات، ایمنی بدن نیز کاهش می‌یابد. کاهش سطح هوشیاری سالمندان هنگام افت قندخون، سرعت بیشتری دارد.
در مورد سیگاری‌ها یا الکلی‌ها چطور؟
باید بگویم در مورد سیگاری‌ها هیچ اتفاق خاصی نمی‌افتد. اما در مورد الکلی‌ها افت قندخون سریع‌تر رخ می‌دهد. معتادان به الکل تمایلی به خوردن غذا ندارند و بیشتر از مشروبات الکلی استفاده می‌کنند و این خود عاملی است تا گلوکز کافی در بدن تولید نشود. وجود الکل در خون با ایجاد یک مکانیسم خاص، تولید گلوکز در کبد را متوقف می‌کند.
برخی از بیماران دیابتی به علت بیماری‌های دیگر مجبورند داروهای متفاوتی مصرف کنند. آیا مصرف این همه دارو با هم تداخل ایجاد نمی‌کند؟
مصرف داروها از عوامل کمتر شایع افت قند خون است، البته برخی از داروهای قلبی یا داروهای کاهش‌دهنده چربی خون شاید اثرات تداخلی داشته باشند. تعدادی از داروها مستعدکننده افت قندخون هستند یا تاثیر داروهای ضددیابت را افزایش می‌دهند.
اگر به موقع اقدام نکنیم چه خطری بیماران را تهدید می‌کند؟
همان‌طور که گفتیم در مراحل شدید افت قندخون با علائمی مانند رفتارهای تهاجمی، تشنج و نهایتا کما مواجه هستیم، اما اگر بیمار نتواند چیزی بخورد، یا با تزریق گلوکاگون افت قندخون را جبران کند و قندخون به مدت طولانی زیر ۴۰ بماند، عملکرد سلول‌های مغزی دچار مشکل می‌شود.
