وضعیت اهدای جسد در ایران
روزنامه همدلی – آسو محمدی: «چرا بدن من؟» این پرسشی است که اکثر کسانی که با موضوع «اهدای جسد» مواجه می‌شوند و موافق آن نیستند مطرح می‌کنند. کمتر کسی پیدا می‌شود که به مرگ و بدن بی‌جان خود فکر نکرده باشد؛ تَنی که پس از مرگ در زیر خروارها خاک می‌آرامد و در کمترین زمان چیزی از استخوان‌هایش باقی نمی‌ماند اما امروز بخشی از مردم جور دیگری به تن و جان خود فکر می‌کنند، افرادی که می‌خواهند بدن خود را برای درمان دردهای بشری اهدا کنند.
سال‌هاست که دانشگاه‌های علوم پزشکی در ایران با مشکل کمبود جسد دست و پنجه نرم می‌کنند. براساس گفته احمد شجاعی، رئیس پزشکی قانونی کشور، هر دانشگاه علوم پزشکی سالانه دو تا سه جسد نیاز دارد و براساس استاندارد جهانی، ۴ تا ۶ دانشجو باید روی یک جسد مطالعه کنند و آن‌طور که شواهد نشان می‌دهد فاصله ایران تا این شاخص بسیار زیاد است.
میانه سال‌های دهه ۸۰ بود که با جدی شدن مشکل کمبود جسد در دانشگاه‌ها، وزارت بهداشت وارد عمل شد و از سازمان پزشکی قانونی تقاضای ارائه اجساد مجهول‌الهویه به دانشگاه‌ها را کرد که این تقاضا از سوی دستگاه قضایی به خاطر مسائل شرعی بی‌پاسخ ماند تا اینکه باقری لنکرانی، وزیر بهداشت دولت نهم در نامه‌ای به آیت‌الله هاشمی‌شاهرودی، رئیس وقت قوه قضاییه و با استناد به فتوای مقام معظم رهبری و آیت‌الله مکارم‌شیرازی، دوباره درخواست تحویل اجساد مجهول‌الهویه به دانشگاه‌های علوم پزشکی را مطرح و تاکید کرد که دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور موظف خواهند بود ضوابط شرعی را در همه مراحل مراعات کنند.
شماره‌هایی برای اهدای جسد
آبان گذشته مدیر اجرایی واحد فراوری بافت و پیوند نسوج گفت که تاکنون ۶۶ نفر برای اهدای جسد اعلام آمادگی کرده و ۱۵ نفر نیز تنها در تهران رضایت محضری خود را به ثبت رسانده‌اند. به گفته امین رادمنش، در پی اعلام سازمان پزشکی قانونی کشور مبنی بر اهدای جسد برای استفاده در مراکز آموزشی و دانشگاهی تاکنون ۶۶ نفر ضمن تماس با این مرکز برای اهدای جسد اعلام آمادگی کرده‌اند. وی در خصوص روند اعلام آمادگی اهدای جسد توضیح داد: افرادی که به اهدای جسد خود برای استفاده در مراکز آموزشی تمایل دارند می‌توانند با شماره ۵۵۴۴۲۸۴۴ و ۵۵۴۴۲۶۴۴ تماس بگیرند و آمادگی خود را اعلام کنند.
به گفته رادمنش، پس از اعلام آمادگی از طریق تماس تلفنی و ثبت مشخصات فرد، وی برای ثبت رضایت محضری به یکی از دفترخانه‌های مشخص شده از سوی سازمان معرفی می‌شود و رضایت‌نامه خود را به شکل محضری به ثبت می‌رساند. مدیراجرایی واحد فراوری بافت و پیوند نسوج خاطرنشان کرد: در شهر تهران دو محضر برای معرفی علاقه‌مندان اهدای جسد مشخص شده است و از آنجا که تمام هزینه‌های این اقدام توسط سازمان پزشکی قانونی کشور پرداخت می‌شود، متقاضیان اهدای جسد باید به یکی از این دو محضر مراجعه کنند. به گفته وی، از رضایت‌نامه اخذ شده یک نسخه در اختیار فرد داوطلب قرار می‌گیرد و یک نسخه نیز برای سازمان پزشکی قانونی کشور ارسال می‌شود.
نیازی به مراجعه به پزشکی قانونی نیست
رادمنش با تاکید بر اینکه برای اظهار آمادگی اهدای جسد هیچ نیازی به مراجعه به پزشکی قانونی نیست، گفت: افراد در تماس تلفنی با شماره‌های اعلام شده از نحوه انجام کار مطلع و در صورت تمایل به اهدای جسد، محضر نزدیک‌تر به محل سکونت‌شان برای اخذ رضایت‌نامه به آنان معرفی می‌شود. ضمن آنکه نسخه رضایت‌نامه نیز توسط محضر برای پزشکی قانونی ارسال خواهد شد. به گفته مدیراجرایی واحد فراوری بافت و پیوند نسوج، سازمان پزشکی قانونی کشور به‌منظور رفاه حال شهروندان و دسترسی راحت‌تر متقاضیان اهدای جسد به دفترخانه‌ها، به دنبال افزایش تعداد محضرخانه‌های طرف قرارداد با این سازمان است.
تنها نکته‌ای که بسیار مهم است سالم بودن جسد است. جسد و کالبد برای اینکه قابل استفاده باشد باید حتما شرایطی داشته باشد. اما رادمنش درحالی شماره تلفن‌ها را برای تماس متقاضیان اهدای جسد اعلام کرده که در تماس‌هایی که با دو شماره معرفی شده داشتیم، هیچ‌کدام پاسخگو نبودند و حتی تلفن‌ها گویا نبودند که لااقل به صورت خودکار اطلاعات درباره نحوه اهدای جسد در اختیار شهروندان قرار بگیرد.
مذاکره برای واردات جسد
این درحالی است که پیش از انقلاب در مقاطعی اجساد از خارج از کشور وارد می‌شد. در ارتباط با این موضوع احمد شجاعی، رئیس سازمان پزشکی قانونی به میزان گفت: مذاکراتی از سوی پزشکی قانونی برای ورود جسد به ایران با برخی از کشورها انجام شده اما هنوز به نتیجه نهایی نرسیده است. قرار بود که دو شرکت دراین رابطه همکاری کنند که هنوز گزارشی ارائه نداده‌اند، هر شرکت و مجموعه‌ای که اعلام آمادگی کند همکاری‌های لازم را انجام می‌دهیم. به گفته شجاعی، پس از اعلام فراخوان در دو هفته گذشته ۵۰ نفر داوطلب شده‌اند که اگر به همین شکل آمار اهدا افزایش یابد نیاز دانشگاه‌ها تامین خواهد شد، برای رفع نیاز دانشگاه‌ها باید فرهنگ‌سازی انجام دهیم.
او گفته بود اهدای جسد در کشور بیشتر از سوی افراد تحصیل‌کرده و افرادی که در این رابطه توجیه هستند، انجام می‌شود. احمد شجاعی درباره اینکه پزشکی‌قانونی چه اجسادی را برای تشریح در اختیار دانشگاه‌های علوم پزشکی قرار می‌دهد، توضیح داد: افرادی که وصیت می‌کنند تا اجسادشان را اهدا کنند و تعداد محدودی از اجساد ناشناسی که بعد از ۶ ماه کسی به سراغ‌شان نیامده باشد با کسب اجازه قانونی از مقام قضایی به دانشگاه‌های علوم پزشکی تحویل داده می‌شوند.
قانون چه می‌گوید؟
مسئله‌ای که این روزها اهدای جسد را با چالش روبه‌رو کرده خلاء‌های قانونی است. در قانون هیچ‌گونه تعریف مشخصی از اهدای جسد وجود ندارد و در رابطه با اهدای جسد قانون‌گذاری صورت نگرفته است. طبق ماده ۶۳۴ قانون مجازات اسلامی نبش‌قبر مسلمان و حتی غیرمسلمان قائل به مجازات است و در رابطه با دیات در فصل هشتم قانون مجازات جدید موادی وجود دارد که دیه جنایت بر مرده مشخص شده است. علاوه بر آن بسیاری از علما حتی با وجود اینکه درباره این موضوع استفتاء داده‌اند معتقد به شروطی برای اهدای جسد هستند. آنان معتقدند که ابتدا باید دسترسی به جسد غیرمسلمان وجود نداشته باشد و در وهله دوم در موارد بسیار ضروری این اقدام صورت گیرد.
لزوم تغییر نگرش جامعه
همه اینها درحالی است که کمبود جسد در دانشگاه‌ها سال‌هاست مورد بحث و اعتراض مدرسان آناتومی و دانشجویان پزشکی است. درس ۱۰ واحدی آناتومی که در سه ترم در دوره دکترای پزشکی عمومی تدریس می‌شود، با واحد تشریح عملی برای دانشجویان ارائه می‌شود. توضیح تئوری درس همراه با عکس و فیلم، استفاده از مولاژ و اجساد حیوانات و در آخر استفاده از جسد انسان، از شیوه‌های تدریس آناتومی است. اجساد از طریق پزشکی قانونی یا وصیت رسمی و قانونی افراد، در اختیار گروه تشریح دانشگاه‌های علوم پزشکی قرار می‌گیرد. اما نکته‌ای که نباید از آن غافل شد این است که نگرش جامعه درباره اهدای جسد تغییر یابد که تحقق آن مستلزم فرهنگ‌سازی است.
در واقع به نظر می‌رسد شهروندان باید به این آگاهی برسند زمانی که عضوی را اهدا می‌کنند یا جسدی را در اختیار جامعه پزشکی قرار می‌دهند نمود آن را به صورت عملی و نه نظری در جامعه مشاهده خواهند کرد. آنها باید احساس کنند که با این اقدام می‌توانند در بهبود خدمات پزشکی در کشور مشارکت جدی و معنوی داشته باشند. آنچه در این میان ذهن را به خود مشغول می‌کند نبود اطلاع‌رسانی از سوی نهادهای مرتبط درباره این حرکت انسانی است از همین‌روست که به یکباره دانشگاه‌های علوم‌پزشکی با کمبود جسد برای اهداف علمی خود روبه‌رو می‌شوند و تازه یادشان می‌آید که باید از مدت‌ها پیش برای این کار اقدامی می‌کردند تا جامعه همکاری مناسب را در این بخش داشته باشد.
