مرز خیال پردازی بچه ها کجاست
دیدن کودکی که با خودش زیر لب حرف می‌زند یا با دوستی خیالی گرم گفت‌وگو می‌شود یا کنج اتاق، عروسک‌هایش را می‌چیند و با برگ درخت یا کاغذهای خردشده غذا می‌پزد و دهان عروسک‌ها می‌گذارد، چه حسی به شما می‌دهد؟
مرز خیال پردازی بچه ها کجاست
بازی‌های تخیلی و دوست‌های خیالی، جزو جدایی‌ناپذیری از مراحل رشدی کودکان هستند اما گاهی به حدی می‌رسند که والدین را نگران می‌کنند و آنها را به مطب روان‌پزشک کودک می‌کشانند…در گفت‌وگویی با دکتر رزیتا داوری آشتیانی، فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودک‌ونوجوان، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در رابطه با حد و مرزهای طبیعی و غیرطبیعی بودن تخیل بچه‌ها پرسیدیم.
▪ خیال‌پردازی در کودکان از چه سنی شروع می‌شود و آیا طبیعی است؟
خیال‌پردازی در هر سنی، ممکن است وجود داشته باشد اما معمولا از خردسالی و سنین قبل از دبستان آغاز می‌شود. هنگام خیال‌پردازی، کودک به صورت موقتی از دنیای اطراف جدا می‌شود و درگیر تخیل‌هایی می‌شود که شامل آرزوها و احساسات خوب است. نمی‌توان گفت خیال‌پردازی، رفتاری بیمارگونه است بلکه برعکس کودکانی که خلاق‌ترند یعنی تفکر تصویری بهتری دارند، خیال‌پردازی بیشتری می‌کنند. خیال‌پردازی در تک‌فرزند‌ها هم بیشتر دیده می‌شود و طبیعی است.
▪ پس چه موقع از خیال‌پردازی به عنوان رفتاری بیمارگونه یاد می‌کنیم؟
وقتی شدت و دفعه‌های خیال‌پردازی زیاد می‌شود و کودک در محیطی نامناسب شروع به خیال‌پردازی می‌کند باید نگران شد. مثلا در کودکانی که مشکل تمرکز دارند بسیار دیده شده که معلمان گزارش می‌دهند کودک موقع درس چشمش به معلم است ولی حواسش جای دیگری است. یعنی کودک سر کلاس درس و در جمع دانش‌آموزان درگیر خیال‌پردازی است و عملکرد اصلی خود یعنی درس خواندن را از دست داده.
این کودک دچار خیال‌پردازی بیمارگونه است. در کودکانی که مشکل کم‌توجهی دارند، این مساله زیاد دیده می‌شود و نیاز به مداخله درمانی دارد.
▪ داشتن دوست خیالی هم طبیعی است؟
بله. دوستی با دوستان خیالی از سنین قبل از مدرسه، شروع و معمولا تا ۱۰-۸ سالگی ادامه می‌یابد ولی شدت آن، نشان می‌دهد این رفتار بیمارگونه است یا نه. اگر کودک متوجه است که دوست خیالی‌اش واقعیت ندارد، یعنی مرز بین واقعیت و خیال را تشخیص می‌دهد. بازی و صحبت با دوست خیالی ایرادی ندارد اما اگر کودک مرتب با دوست خیالی‌اش حرف می‌زند و متوجه نیست که اطرافیان به او نگاه می‌کنند یا مثلا سرکلاس درس با دوست خیالی‌اش صحبت می‌کند،
این مساله بیمارگونه است. اکثر کودکان متوجه این مساله هستند که از نظر اجتماعی، صحبت با دوست خیالی مقبولیت ندارد و این کار را در میان جمع انجام نمی‌دهند اما کودکان بیمار، متوجه این مساله نیستند و گاهی در جمع شروع به صحبت با دوست خیالی‌شان می‌کنند. در این کودکان نیاز به بررسی تشخیصی است.
▪ انجام بازی‌های خیالی برای کودکان مفید هم هست یا تنها سرگرمشان می‌کند؟
نه، فقط سرگرمی نیست. اینکه بچه بازی‌های خیالی دارد نشان می‌دهد، در حال طی کردن یکی از جنبه‌های تکاملی و رشد اجتماعی و هیجانی‌اش است. کودکان در بازی‌های خیالی، نقش پدر، مادر یا… را بازی می‌کنند که این مساله خود می‌تواند باعث افزایش همدلی شود. اینکه کودک با عروسکش همانند یک موجود زنده برخورد می‌کند، یعنی بازی خیالی دارد و جنبه مثبتی در رشد کودکان محسوب می‌شود.
تحقیقات نشان داده، بچه‌هایی که بازی‌های تخیلی دارند آنهایی هستند که کمتر پای تلویزیون می‌نشینند و سرگرم بازی می‌شوند و از این بازی‌های خیالی چیزهای زیادی یاد می‌گیرند یعنی بر ترس‌هایشان غلبه می‌کنند، روابط عاطفی‌شان را گسترده می‌کنند و در مقایسه با کودکانی که دائما پای تلویزیون می‌نشینند شادترند.
کودکانی که جلوی تلویزیون می‌نشینند شاید ادای شخصیت‌های کارتونی را درآورند اما معمولا مسایل خشونتی را تقلید می‌کنند و وارد روابط عاطفی نمی‌شوند. آنها بازی خیالی و مفید ندارند یا کمتر دارند.
▪ آیا ممکن است کودکی علاقه‌ای به بازی خیالی نداشته باشد؟
معمولا نه! اتفاقا اگر کودکی از حدود ۲ سالگی، بازی‌های خیالی را شروع نکند و قبل از سن دبستان شاهد بازی‌های خیالی در او نباشیم باید مورد بررسی قرار گیرد. بازی‌های تخیلی در کودکانی که طیف اوتیسم دارند معمولا یا شکل نمی‌گیرد یا خیلی دیر شروع می‌شود.
▪ آیا خیال‌پردازی را باید به کودک یاد داد یا ذاتی است؟
بخش مهمی از بازی‌های تخیلی ذاتی است و بخشی مربوط به یادگیری می‌شود. والدین می‌توانند با فرزندشان وارد بازی‌های تعاملی شوند و نقشی را به خود بگیرند و راه‌های حل مشکل را به فرزندشان بیاموزاند اما به‌طور ذاتی کودکان از۲ سالگی کنترل تلویزیون یا حتی میوه‌ای مثل موز را به جای گوشی تلفن می‌گیرند و حرف می‌زنند یا به عروسکشان غذا می‌دهند یا ادای نمازخواندن والدین را درمی‌آورند.
▪ خیال‌پردازی تا چه سنی طبیعی است و از چه سنی غیرطبیعی محسوب می‌شود؟
اگر تا ۱۰ سالگی داشتن دوست خیالی برطرف نشد، احتمال وجود برخی اختلال‌های روان‌پزشکی مطرح است و لازم است کودک بررسی شود. این بدان معنی است که کودک مشکلی دارد که نتوانسته روابط اجتماعی خود را گسترش دهد و دوست صمیمی و واقعی پیدا کند.
