طرح های فرش ایرانی: «اسلیمی»، «شاه عباسی»، «خشتی» و «بته جقه»

فرش ایرانی، یکی از پر افتخار ترین صنایع دستی ایران زمین در جهان بوده که سالانه صدها میلیون دلار صادارت دارد. اگر  چه ظرفیت تولید و عرضه فرش ایرانی به خصوص فرش دستبافت ابریشمی، بسیار بیش از آن چیزی است که در حال حاضر مشاهده می شود، اما در سال حمایت از کالای ایرانی، حمایت همه جانبه از صنعتگران فرش باید در دستور کار گردشگران و هموطنان قرار بگیرد. فرش ایرانی، سرمایه ایرانی است و برای خرید محصولات سرمایه ای، باید تجربه داشت و از مشاوران مجرب استفاده کرد. اینکه ایرانیان از فرش که میراث بزرگ آنهاست، اطلاعات کافی و مطلوبی در اختیار ندارند، یک ضعف در جامعه شناسی خودمانی است که به نظر می رسد می بایست در مدرسه و دانشگاه و سبد اقتصادی خانوار به آن بیشتر بها داده شود.

فرش ایرانی، طرح و نقش های مختلف دارد و شناخت این نقوش هزار رنگ هزار  نقش،  شما را با جهانی از سبک زندگی  و آداب و رسوم اقوام بزرگ ایرانی آشنا می کند. در گزارش امروز سرویس هنری روزیاتو، تلاش کردیم تا شما را با چند طرح  معروف فرش ایرانی آشنا  کنیم . با ما در فرش گردی امروز ما همراه باشید.

فرش ایرانی: سرمایه ایرانی

همین جا ذکر یک نکته ضروری به نظر می رسد که خرید فرش از تابلو فرش گرفته تا قالیچه، از پشمی گرفته تا ابریشم، از طرح بته جقه گرفته تا گل و مرغ، همه و همه مثل خرید تابلو های نقاشی نفیس از نقاشان زبده (آماتور یا حرفه ای)، حمایت از کالای ایرانی است و کالای سرمایه گذاری محسوب می شود. یعنی فرش دستبافت ابریشم ۶ متری که فردی ۲۰ سال پیش به قیمت ایکس ریال خریداری کرده بود، الان ده ها برابر قیمت ۲۰ سال پیش، ارزش روز بازاری دارد. بنابراین، از جنبه سرمایه ای هم بخواهید به قضیه بنگرید، خرید فرش دستبافت ایرانی، توجیه دارد.

دسته بندی طرح های فرش ایرانی

هرچند دسته‌بندی‌ های مختلفی از طرح‌های فرش ایرانی تهیه شده اما هنوز مشخص نیست که فرش ایرانی، دقیقاً چند طرح دارد چون همیشه می‌شود یک استاد فرشباف یا کارشناس فرش را پیدا کرد که در گوشه‌ای از ذهن، خاطره‌ای از یک فرش قدیمی دارد که در طرح و نقش بی‌نظیر بوده و در هیچ‌ یک از دسته‌ بندی‌های فرش ایرانی هم قرار نمی‌گیرد. فرش ايرانی، تاريخی كم‌ نظير دارد و با فرهنگ ايرانی عجين شده است. هزاران سال است كه در شهرها و روستاهاي مختلف ايران، فرشبافی می كنند. بنابراين دور از ذهن نيست كه طرح‌های مختلفی در تخيل فرشباف‌ها جوانه میزد و ظهور می كرد و احتمالاً در هيچ‌ يك از دسته‌بندی های فرش ايرانی قرار نمی گرفت.

اما به هر حال خلق شده و در تاريخ فرش بافی، به ثبت رسيده است. بعضی از طرح‌ها در فرش‌های ماشينی، به قول فروشندگان فرش «من‌ درآوردی» هستند و هيچ‌گونه همخوانی و نظمی در آنها ديده نمی شود. اين طرح‌ ها را طرح‌ های بی اصالت می خوانند. بعضی از طرح‌ها هم آنقدر به هم شبيه هستند كه فروشندگان فرش‌ها هم گاهی در شناسايی آنها سردرگم می شوند. در اين گزارش تعدادی از رايج‌ ترين طرح‌های ايرانی و شباهت‌ ها و تمايز هايشان را مرور می كنيم.

اسليمی و شاه‌ عباسی طرح‌ هايی معروف‌ تر از همه

فرش ماشینی کاشان نقش شاه عباسی

طرح اسلیمی

انتخاب يك فرش، معمولاً متناسب با باقی لوازم خانه صورت میگ يرد و يك انتخاب كاملا سليقه‌ای است. با اين‌ حال بعضی از طرح‌های فرش، مشتريان و طرفداران بيشتری دارد كه معروف‌ترين‌ آنها «اسليمی» و «شاه‌عباسی» است. اسليمی يكی از نقش‌های اصلی در هنر نگارگری ايرانی است. در طرح‌های اسليمی، پيچ و تاب شاخه‌های درختان به تصوير كشيده شده است. بنابراين وقتی روی فرش شاخه‌های درختان را ديديد كه با حالتی منظم و دلپذير در هم پيچ خورده‌اند، احتمالاً طرح فرش از نوع اسليمی است كه البته برای چشمان ايرانيی ها، طرحی آشناست.

شناسايی طرح شاه عباسی وابسته به اين است كه گل شاه‌ عباسی را بشناسيد. طرح‌هايی كه اين گل معروف را داشته باشند، به طرح شاه‌عباسی معروف هستند. اين گل با گل‌های ديگری كه روی فرش‌های استفاده میشود، تفاوت دارد و يكی از مهم‌ترين شاخصه‌ هايش اين است كه گلبرگ‌ های زيادی دارد و به‌اصطلاح چاق و چله است. گل شاه‌ عباسی را با نام «گلجام» هم می شناسند و يكی از طرح‌ های معروف و پر كاربرد در هنر نگارگری ايرانی هم هست.

هندسی، خشتی و ماهی طرح بدون گل و درخت

در ميان طرح‌های فرش ايرانی، طرح «هندسی» برای كسانی خوب است كه دوست دارند جهان را زاويه‌ دار ببينند و از طرح‌های منحنی و دايره‌ای خوششان نمی آيد. در اين طرح حتی گل‌ها هم مثل مربع و مستطيل، زاويه‌هايی تيز دارند و اساساً همه‌چيز شكل و شمايل مستطيل و مربع و مثلث را دارد.

فرش ۱۲۰۰ شانه خشتی تراکم۳۶۰۰

در طرح‌های «خشتی» ده‌ها قاب روی فرش نقش بسته كه تصاويری داخل آنها ديده می شود. طرح‌های خشتی مثل ديواری می مانند كه با قاب‌ عكس‌ های هم‌اندازه پر شده باشند و درون هر يك از اين قاب‌ ها، يك تصوير متفاوت نقش بسته باشد. اگر روی فرش هيچ نشانی از گل و گياه ديده نشده، احتمالاً طرحش از نوع «ماهی در هم» است. از آنجا كه ماهی ها برای ادامه زندگی به آب نياز دارند، معمولاً يك حوض لوزی شكل در وسط فرش نقش بسته است.

در اطراف اين حوض، البته ماهي وجود ندارد بلكه طرح‌هاي كوچكي ديده مي‌شود كه به تعداد زياد و به تناوب تكرار شده است. روی كفی فرش، پر از اين طرح‌های كوچك و متقارن است. ترنج همان گل يا طرح بزرگی است كه وسط فرش‌ها مي‌نشيند و لچكی هم طرح‌هايي است كه در ۴ گوشه كفی فرش نقش می بندند. قابی كه دور فرش وجود دارد، حاشيه ناميده می شود و به طرح داخل اين قاب، كفی فرش می گويند.

خشتی طرح برجسته

افشان شناسايی با كمی دقت

طرح «افشان» از طرح‌هايی است كه به سادگی شناسايی نمی شود. همان طور كه از اسمش پيداست، رنگ‌ها و نقش‌ها روی فرش افشانده شده و يك باغ پر گل و درخت ترسيم شده است. با اين‌حال، ۲ نشانه برای شناسايی طرح افشان وجود دارد؛ اول اينكه اين طرح، از دوطرف متقارن است. يعنی اگر با ۲ خط افقی و عمودی آن را به ۴ قسمت مساوی تقسيم كنيد، در هر قسمت يك طرح مشابه و متقارن را می بينيد. نشانه دوم اين است كه طرح افشان، ترنج و لچكی ندارد.

بته جقه و محرابی نشانه‌های خاص برای يك فرش

طرح «بته جقه» همان طور كه از نامش برمی آيد، مبتني بر نقش بته‌ جقه است و طبيعتاً شناسايی آن وابسته به اين است كه بته‌جقه را بشناسيم و بدانيم كه يك نقش تزيينی است كه از درخت سرو الهام گرفته شده و بی شباهت به قطره آب هم نيست. معمولاً ۲ بته جقه بزرگ و چندين بته كوچك روی فرش نقش بسته است. طرح «محرابی» هم به همين ترتيب با كمي دقت قابل شناسايی است. فرش‌هايی كه با طرح محرابی بافته شده‌اند، دقيقاً تصوير يك محراب را نشان می دهند. اين فرش‌ها از بالا ۲لچكی دارند.

شكارگاه و گلدانی طرحی با نشانه‌های خيلی واضح

طرح شکار گاه

طرح‌هايی در ميان طرح‌های فرش ايرانی هستند كه با يك نگاه می شود نام و نشانشان را تشخيص داد. ساده‌ترين طرح‌ها براي تشخيص، طرح‌های «شكارگاه» و «گلدانی» هستند. طرح شكارگاه، حتماً نشانه‌هايی از شكار در خود دارد. مردی سوار بر اسب با تير و كمان، نشانه‌های واضح اين طرح است. فرش‌های طرح شكارگاه، برای آويختن از ديوار خانه‌ها مناسب‌تر است. طرح گلدانی هم يك نشانه واضح دارد و آن گلدان است.

بعضي از طرح‌های گلدانی، به صراحت پر از گلدان است و به‌عبارت ديگر غير از گلدان، چيز ديگري در آنها ديده نمی شود. اما حالت معمول‌تر در طرح‌های گلدانی اين است كه تمام گل‌ها و درخت‌هايی كه روی فرش ديده میشوند، از يكی دو گلدان كه در پايين فرش نقش بسته‌اند، بيرون آمده‌اند.

ايلي و تركمن طرح قومی قبيله‌ای ها

۲ فرش با طرح ایلی

بعضی از طرح‌ها مثل طرح «ايلی» در عين اينكه از پيچ و تاب و گل و بوته‌های چشم‌نواز خالی است، ظرافت و زيبايی خاصی دارد. طرح ايلی را از قديمی ترين طرح‌های فرش ايرانی می دانند و می گويند كه كار عشاير و كوچ‌ نشين‌هايی بوده كه زندگي شان با صحرا و طبيعت، پيوندی عميق داشته. آنها برداشت شخصی شان را از جزئيات طبيعت، مثل گل و درخت و كوه، به تصوير كشيده‌اند و از رويش فرش بافته‌اند. بنابراين هيچ قاعده و نظم خاصی بر آنها حاكم نيست و در عين سادگی، زيبا هستند. طرح «تركمن» نيز به طرح‌های ايلی شباهت دارد و اين طرح نيز تصويری از جهان و طبيعت از زاويه نگاه تركمن‌های صحرانشين است. در طرح تركمن از خطوط شكسته استفاده زيادی شده است.

۲ کتاب برای آشنایی با طرح ها و نقش های فرش ایرانی و تاریخچه فرش ایران