«شهریار» عشق به ایران را در دل آذری‌ها جوشاند
اصغر فارسی رایزن فرهنگی در کشور آذربایجان است. او از اشتراکات وسیع ایران و آذربایجان سخن می‌گوید.
به گزارش خبرنگاران پویا، مسیر توسعه روابط همه‌جانبه جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر با شتاب در حال طی شدن است. این توسعه به ویژه در ۳ حوزه اصلی فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، منجر به اثرات مفید برای هر دو کشور شده است. در این باره با اصغر فارسی، رایزن فرهنگی کشورمان در باکو گفت‌وگو کردیم تا به تبیین این روابط و همچنین فضای فرهنگی جمهوری آذربایجان بپردازیم.
فارسی، روابط فرهنگی دو کشور را با قدمت و دارای ریشه‌های عمیق تاریخی کهن و مشترک می‌داند و این ظرفیت عظیم را عاملی برای ایجاد صلح پایدار و توسعه و امنیت منطقه معرفی می‌کند.
تسنیم: روابط کنونی ایران و جمهوری آذربایجان چگونه است؟
بر اساس اسناد تاریخی، گستره حوزه تمدنی ایران بزرگ در گذشته تا سرتاسر قفقاز و داغستان ادامه داشت و همین امر منجر به این شده که علایق و فرهنگ کشورهای حوزه قفقاز تحت تأثیر فرهنگ و تمدن ایرانی ـ اسلامی باشد. همچنین اشتراکات فرهنگی، تاریخی و دینی دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان با هیچ یک از دیگر کشورها قابل قیاس نیست. مثلاً؛ بعد از ایران ـ حتی اگر تناسب جمعیتی را هم درنظر بگیریم ـ آذربایجان دومین کشور شیعی جهان است. علاوه بر این روابط فرهنگی ایران و آذربایجان از قدمت و ریشه‌های تاریخی کهن برخوردار است که نشأت گرفته از تاریخ زبان، دین، فرهنگ و آداب و رسوم مشترک و از قرون گذشته است. همین اشتراکات فرهنگی عمیق است که باعث شده مردم دو کشور در قرابت و نزدیکی فراوانی به سر ببرند.
همچنین از نگاه کشورمان، جمهوری آذربایجان تنها یک کشور همسایه نیست؛ بلکه وجود ریشه‌های عمیق فرهنگی و تاریخی بین دو کشور، زمینه‌ها و شرایط مساعدی را برای توسعه و تعمیق روابط فرهنگی بین دو ملت و دولت فراهم ساخته است. وجود اشتراکات فراوان فرهنگی، تاریخی و مذهبی بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان است که روابط دو کشور را از سایر کشورها متمایز کرده است و از طرفی معتقدیم که استفاده از این ظرفیت عظیم می‌تواند عاملی برای ایجاد صلح پایدار و توسعه و امنیت منطقه باشد.
برای نمونه؛ عضویت دو کشور در سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای مانند سازمان کنفرانس اسلامی و اکو و قرار داشتن در مهمترین منطقه استراتژیک دنیا و از طرفی وجود موضوعات متعدد مشترک فرهنگی و هنری بین دو کشور، نقش تعیین‌کننده‌ای در سطح مناسبات دو کشور به حساب می‌آید که در این میان، جمهوری اسلامی ایران همواره تأکید ویژه‌ای بر تحکیم روابط دو کشور و به خصوص حوزه روابط فرهنگی دارد.
روابط دو کشور هم در سال‌های اخیر بسیار بسط و گسترش یافته است؛ به طوریکه رؤسای محترم جمهور دو کشور در ۴ سال اخیر ۸ بار با یکدیگر دیدار و گفت‌وگو کرده‌اند و تأکید بسیاری بر توسعه روابط در تمام زمینه‌ها داشته‌اند که از جمله آن می‌توان به موضوعات اجتماعی، علمی، فرهنگی، آموزشی و انسانی اشاره کرد.
امروز، مسئولین فرهنگی با تکیه بر قرابت‌های فرهنگی و میراث مشترک و عزم مقامات دو کشور، گام‌های اساسی برای گسترش روابط و مناسبات فرهنگی فی مابین برداشته‌اند که هم خواست مردمان دو کشور و هم خواست مسئولین دو کشور را رقم زده و نمونه بارز آن برگزاری هفته‌های فرهنگی بین دو کشور بود.
به طور کلی فعالان عرصه دیپلماسی بر این باور هستند که روابط مطلوب میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان می‌تواند به ثبات و تعادل در منطقه بینجامد و نقش مهمی در حفظ صلح و ثبات دو کشور ایفا کند.
تسنیم: شما روی عبارت «اشتراکات عمیق تاریخی و فرهنگی» تأکید کردید. دلیل آن چیست؟
وجود اشتراکات فرهنگی و تاریخی بین دو کشور ضمن اینکه نقش مهمی در ایجاد دوستی دارد؛ عامل هماهنگی و همکاری‌های دوجانبه در حوزه‌های مختلف و مشترک برای تفاهم و تعامل هر چه بیشتر محسوب می‌شود و دلیلی برای پرهیز از سوءتفاهمات احتمالی است.
تسنیم:از چه راه‌هایی؟
شاخصه‌های مشترک باید در راستای ایجاد محبت و مودت دو کشور به کار گرفته شود و از مفاخر فرهنگی، تاریخی و مواریث متعدد مشترک به عنوان پُل‌های دوستی استفاده شود. از جمله همکاری‌های موفق کشورمان و جمهوری آذربایجان، موضوع همکاری در ثبت میراث مشترک نوروز بود که با هماهنگی کشورهای مختلف در ۱۰ حوزه تمدنی ما به ویژه ایران و جمهوری آذربایجان رقم خورد و در یونسکو به عنوان میراث ناملموس و مشترک ثبت شد. «کمانچه» نیز از دیگر اشتراکات فرهنگی بین دو کشور است که مقرر شده مشترکاً به نام «ایران» و «جمهوری آذربایجان» ثبت شود.
تسنیم: از ترکیب جمعیتی پیروان ادیان در جمهوری آذربایجان باخبریم. اکثریت شیعه که حدود ۸۰ درصد جمعیت آذربایجان را تشکیل می‌دهند. ۱۵ درصد اهل سنت و پنج درصد هم پیران دیگر ادیان ابراهیمی. از نظر بافت مذهبی، فرهنگ عمومی آذربایجان را چطور بیان می‌دانید؟
همانطور که عنوان کردید، آذربایجان کشوری مسلمان با اکثریت شیعه است. معدود کشوری به جز ایران پیدا می‌شود که در مساجد آن اذان شیعی پخش شود، اما امروز در اکثر مساجد آذربایجان، اذان شیعی پخش می‌شود و آئین و آداب و رسوم نوروز همانگونه که در ایران اسلامی اجرا می‌شود که آن را در سرتاسر جمهوری آذربایجان گرامی می‌دارند. با فروپاشی اتحاد شوروی، اسلام در جمهوری آذربایجان وارد عصر تحولات شد. بیش از ۸۰ درصد مسلمانان جمهوری آذربایجان پیرو مذهب شیعه امامی هستند. برتری مکتب شیعه و نزدیکی به ایران، تحولات بسزایی را در زندگی مسلمانان جمهوری آذربایجان ایجاد کرده است.
جالب است بدانید که منطقه قفقاز به ویژه آذربایجان در طول قرون و اعصار قبل، یکی از زادگاه‌های مجتهدین و مراجع عظام تقلید بوده است. حالا مردم مسلمان این کشور با این سبقه دینی و مذهبی، پس از فروپاشی اتحاد شوروی مساجد را احیا و بازسازی کرده‌اند. براساس آمار منتشره از سوی اداره روحانیت مسلمان قفقاز، بیش از ۲ هزار مسجد در جمهوری آذربایجان فعالیت می‌کند و بالغ بر ۸۰۰ مسجد از این تعداد، به صورت رسمی در اداره فوق‌الذکر ثبت شده‌اند.
با فروپاشی اتحاد شوروی، علیرغم فراز و فرودهای فراوان روابط ایران و جمهوری آذربایجان، در تمام زمینه‌ها به ویژه در موضوعات مختلف فرهنگی، بسیار گسترده و عمیق‌تر شد. قاعدتاً روابط ایران و جمهوری آذربایجان به دلایل قرابت‌های جغرافیایی، سوابق تاریخی و اشتراکات فرهنگی، دینی و مؤلفه‌های اقتصادی می‌تواند استراتژیک و با چشم‌اندازی مثبت، باشد.
تسنیم: آثار بزرگان ادب فارسی چه جایگاه و اهمیتی در جمهوری آذربایجان دارند؟
ادبیات از مواریث و اشتراکات ایران و جمهوری آذربایجان برشمرده می‌شود که در این میان، نام و شهرت «نظامی‌گنجوی» از بزرگ‌ترین شعرای پارسی‌گوی می‌درخشد. «نظامی‌گنجوی» از زمره گویندگان توانای شعر فارسی است که در شهر گنجه در جمهوری آذربایجان کنونی می‌زیست و تأثیر و سبک شعری و شیوه این شاعر بلندآوازه بر شعر فارسی نیز در شاعران پس از او کاملاً مشهود و هویدا است.
مشاهیر بزرگی مانند «نظامی‌گنجوی» پُل‌های دوستی دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان هستند و کسی نمی‌تواند او را که متعلق به فرهنگ بشری است، در تملک خود قرار دهد. شخصیتی چون «نظامی» نه تنها در تمام مردم دنیا و ادبیات، فرهنگ و تمدن تأثیر بسزایی داشته، بلکه پیونددهنده دو ملت ایران و جمهوری آذربایجان بوده است. این بزرگ و وارسته مورد احترام همه مردم دنیا و به ویژه ایران و جمهوری آذربایجان است که همین اشتراکات است که روابط دو کشور را به هم پیوند می‌زند و حلقه اتصال مردم دو ملت می‌شود.
حوزه تمدن و فرهنگ و تاریخ مشترک دو کشور باعث شده تا اندیشمندان، بزرگان ادبیات و زبان فارسی و علمای بزرگی با تاریخ، تمدن و فرهنگ یکسان در همسایگی یکدیگر، زندگی کنند به گونه‌ای که شعرهای «شهریار» در سینه و دل تک‌تک آذری‌ها جاری و ساری است و همواره عاشق ایرانیان هستند.
تسنیم: آیا هنوز آموزش زبان فارسی در این کشور فعال است؟
کنار زبان آذری که زبان رسمی کشور است، چندین زبان در آذربایجان مورد استفاده قرار می‌گیرد که طبیعتاً فارسی معاصر و استاندارد ایران هم شامل آن می‌شود. متأسفانه تغییر چندین باره الفبا در دوره معاصر در این خطه، باعث از هم گسیختگی فرهنگی شده و در حال حاضر سه نسل از مردم جمهوری آذربایجان نمی‌توانند از آثار مکتوب یکدیگر بهره ببرند. یعنی پدر بزرگ‌ها که با ألفبای فارسی و به زبان آذری می‌نوشتند قادر به خواندن نوشته‌های فرزندان خود و بالعکس نیستند و همین نسل دوم که با الفبای کریل و سیرلیک روسی آموخته‌اند، قادر به خواندن نوشتجات نسل معاصر و سوم که از سال ١٩٩٤ با الفبای لاتین آموزش دیده اند، نیستند و این تغییرات منجر به از هم گسیختگی فرهنگی و عدم اطلاع سه نسل معاصر از هویت و آثار مکتوب همدیگر شده است. با وجود این، هیچ کسی نتوانسته اهمیت و جایگاه زبان فارسی را از دل مردم این سرزمین جدا کند؛ «شاهنامه» همان میزان احترام و جایگاه را در میان مردم جمهوری آذربایجان دارد که نزد ایرانیان شاهد آن هستیم.
تسنیم: خود زبان فارسی چطور، آیا جایگاهی در جامعه و فرهنگ آذربایجان دارد؟
ببینید، از دیرباز تاکنون بسیاری از اسامی مردم آذربایجان ایرانی و فارسی بوده است که این نشان از جایگاه زبان فارسی و فرهنگ و تمدن ایرانی در باور آنان دارد. شاعران بزرگ پارسی‌گوی ایرانی در احیای زبان فارسی چون «حافظ»، «سعدی»، «فردوسی»، «جامی»، «عمر خیام» و «مولوی» دارای جایگاهی ارزشمند در بین مردم به ویژه علماء و اندیشمندان جمهوری آذربایجان هستند و همین منجر به تدریس اشعار آنان در مراکز علمی و آکادمی این کشور شده است. هم‌اکنون اتاق‌های ایران‌شناسی و کرسی زبان فارسی در دانشگاه‌های جمهوری آذربایجان مشغول فعالیت هستند و برای آموزش دروس مربوطه از اساتید ایرانی و بعضاً آذری‌زبان استفاده می‌کنند.
تسنیم: شوروی سابق و به تبع آن جمهوری‌های استقلال یافته از آن، در ایران‌شناسی شهره هستند. جمهوری آذربایجان در بحث پرورش ایران‌شناس و آموزش زبان فارسی چه جایگاهی دارد؟
در زمان شوروی، یکی از مهمترین قطب‌های پرورش ایران‌شناسان و اساتید زبان فارسی در باکو قرار داشت و بسیاری از مستشرقین نامدار و دیپلمات‌های برجسته در دانشگاه‌های جمهوری آذربایجان، پرورش یافتند. امروز هم فارغ از مراکز رسمی علمی و آموزشی جمهوری آذربایجان، رایزنی فرهنگی کشورمان در باکو و خانه فرهنگ شهریار به برگزاری کلاس‌های آموزش زبان فارسی در تمامی سطوح ویژه خردسالان تا کهنسالان می‌پردازند و آذربایجان از این منظر وضعیت مناسبی دارد.
تسنیم: برنامه‌های تشویقی برای فارسی‌آموزان آذری دارید؟
بله، سالانه تعدادی از دانشجویان دانشگاه‌های جمهوری آذربایجان و رایزنی فرهنگی کشورمان برای شرکت در دوره‌های دانش‌افزایی زبان و ادبیات فارسی به ایران اعزام می‌شوند. همچنین درصدد آن هستیم تا ۳۰ تن از فراگیران زبان فارسی رایزنی فرهنگی کشورمان و خانه فرهنگ شهریار که حائز رتبه‌های برتر شده‌اند را در شهریورماه جاری به تبریز اعزام کنیم.
تسنیم: از فعالیت‌های رایزنی فرهنگی ایران در یک سال گذشته بگویید.
با توجه به اینکه جمهوری آذربایجان در همسایگی ما قرار دارد، نوع تعامل و فعالیت دو کشور با سایر رایزنی‌های فرهنگی کشورمان در خارج از کشور، متفاوت است. با این حال برگزاری و یا مشارکت در اجرای نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های فرهنگی و هنری، تحقیقات میدانی در خصوص فرهنگ جمهوری آذربایجان، برگزاری شب‌های شعر، چاپ و نشر و یا حمایت از کتاب‌های مختلف ادبی، فرهنگی و تاریخی و مجلات و نشریات ادواری با مشارکت مراکز علمی، برگزاری دوره‌های آموزشی زبان فارسی، قرآن کریم، معارف اسلامی، زبان و ادبیات عرب، کامپیوتر، موسیقی، سرود و آزاد هنری به همراه اردوهای آموزشی از جمله برنامه‌های این نمایندگی فرهنگی در طول سال است. هدف از دایر کردن کلاس‌های هنری هم احترام به انسانیت و تسری بخشیدن و گسترش اخلاقیات است که ریشه در فرهنگ مشترک ما دارد.
تسنیم: مترجمان دو کشور تا چه اندازه در انتقال فرهنگ دو کشور مؤثر بوده‌اند؟
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی از بدو تأسیس توجه خاصی به ترجمه متون فرهنگی، ادبی و معارف دینی کشورمان به زبان‌های دیگر مبذول داشته است که در راستای ایجاد تحولی بزرگ در امر ترجمه، اقدام به تهیه و ارایه طرح تاپ (TOP) کرد. بر اساس این طرح، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی حمایت‌کننده است و مؤسسات و ناشران مختلف در کشورهای دنیا کار ترجمه را انجام می‌دهند و نتیجه را به صورت کتاب چاپ و منتشر می‌کنند. نمایندگی‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور از این طرح استقبال کردند و با مشارکت ناشران محلی و نویسندگان به ترجمه متون فارسی به زبان‌های مختلف دنیا می‌پردازند. در جمهوری آذربایجان نیز کتاب‌های متعددی در حوزه معارف اسلامی و ادبیات به زبان آذری به چاپ رسیده است که تعداد پنج اثر ارزشمند در آینده نزدیک، رونمایی خواهد شد.
تسنیم: از مهمترین ابزار ارتباطی کشورها و ملت‌ها، تعامل نخبگان است. تعاملی بین نخبگان دو کشور وجود دارد؟
بله در این باره فعالیت‌هایی انجام می‌شود. ما نیز معتقدیم که شاخص‌ها و زمینه‌های متعددی وجود دارد که در کنار روابط انسانی و مردمی مؤثر است. نخبگان اشخاص و گروه‌هایى هستند که در نتیجه قدرتى که به دست مى‌آورند و تأثیرى که برجاى مى‌گذارند، در کنش تاریخى جامعه مؤثر واقع مى‌شوند. در توسعه روابط دو کشور ایران و آذربایجان هم، علما و فرهیختگان بزرگ‌ترین نقش را ایفا می‌کنند؛ چرا که با برگزاری نشست‌های مشترک علمی و برنامه‌ریزى بنیادین و مهندسى فرهنگ جامعه می‌توانند زمینه‌هایی که موجب اختلاف فی مابین به ویژه تاریخی و فرهنگی و سوءتفاهم‌های ایجاد شده را برطرف و واکاوی کنند.
تسنیم: در خصوص شعار «جهان عاری از خشونت و مبارزه با افراطی‌گری» چه اقداماتی انجام داده‌اید؟ آیا وجود اشتراکات و فرهنگ بین دو کشور می‌تواند زمینه‌ساز مبارزه با افراطی‌گری باشد؟
متأسفانه، جریان‌های وهابی و تکفیری و کج‌فهمی‌ها نسبت به دین مبین اسلام، شرایط کنونی جامعه و حتی منطقه و جهان را به خطر انداخته است. جمهوری اسلامی ایران همواره خواستار اتحاد و همبستگی بین مسلمانان جهان با استناد به آیات قرآنی بوده است؛ چراکه عنوان اسلامی بودن رسالت سختی است و همه ما باید برای این رسالت تلاش کنیم. حضرت امام خمینی (ره) به عنوان بانی انقلاب اسلامی، بر وحدت و همبستگی و گفت‌وگوی بین مسلمانان تأکید داشتند و امروز هم رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله‌العالی)، پرچم‌دار و منادی این وحدت و همدلی بین مسلمان هستند. باعث خرسندی است که جمهوری آذربایجان هم فعالیت‌هایی در خصوص مقابله با جریان های وهابی و سلفی دارد. رییس جمهور الهام علی‌اف، سال ۲۰۱۷ میلادی را در جمهوری آذربایجان سال «همبستگی اسلامی» نامگذاری کرده است.
اما در خصوص اقدامات ما در راستای شعار «جهان عاری از خشونت و مبارزه با افراطی‌گری» باید عنوان کنمکهسازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی از همان ابتدا این شعار را در رأس برنامه‌های نمایندگی‌های فرهنگی خود در بیش از ٦٣ کشور جهان قرار داد و تلاش کرد با برنامه‌های مختلف و متنوع براساس موقعیت هر کشوری این شعار را تبیین کند.
ما معتقدیم که نفی خشونت و افراطی‌گری در جهان مهمترین محور گفت‌وگوی این سازمان با رهبران ادیان و آیین‌هاست. این نشست‌ها صرفاً گفت‌وگوهای دینی نبوده است؛ بلکه رهبران ادیان در گفت‌وگوهای خود کوشیده‌اند مبانی نظری این موضوع را در عرصه رفتار دینی و اجتماعی متجلی کنند و لازم به ذکر است که در نظر داریم تا به زودی بین علماء و اندیشمندان دینی کشورمان با منطقه قفقاز و جمهوری آذربایجان، گفت‌وگو برگزار کنیم.
