سکانس جنگی در یک میزانسن زنانه

تعداد فیلمسازان زن در هالیوود کم و انگشت شمار هستند. آمارها حاکی از آن است که از ۲۵۰ فیلم برتری که در سال ۲۰۱۶ ساخته شده است، کارگردانان این فیلم ها تنها هفت درصدشان زن بودند. اگر با وجود این آمار به سراغ فیلم های جنگی برویم که زنان آن ها را کارگردانی کرده اند، باز هم با کاهش زیادی رو به رو می شویم. در بین نمونه های خارجی فیلم هایی از قبیل «پیروزی اراده»، «عروج»، «قفسه درد» و.. جزو فیلم هایی است که زنان در حوزه جنگ و دفاع به آن پرداخته اند. در بین فیلم های ایرانی انسیه شاه حسینی یکی از کارگردانان پیشرویی است که اکثر فیلم های خود را در ژانر جنگ ساخته است. پس از شاه حسینی نیز کارگردانانی مانند رخشان بنی اعتماد در فیلم «گیلانه» و نرگس آبیار در «شیار ۱۴۳» به تبعات و مشکلات زنان بعد از جنگ پرداخته اند. با یک کنکاش و بررسی متوجه می شویم که اکثر فیلم هایی که در حوزه جنگ به کارگردانی زنان صورت گرفته است، روایتگر تبعات جنگ بودند و کمتر فیلمی سراغ داریم که در میدان جنگ ساخته شود و مخاطبان از آن استقبال کنند. اخیرا بر پرده سینما شاهد فیلم «ویلایی ها» به کارگردانی منیره قیدی هستیم و به احتمال زیاد در آینده نیز فیلم «دریاچه ماهی» به کارگردانی مریم دوستی را بر پرده خواهیم دید. در گزارش پیش رو در خصوص علت های کم بودن فیلمسازان زن در حوزه جنگ پرسیدیم و هرکدام از فیلمسازان از زاویه دیدگاه خود این موضوع را تحلیل کردند که در ادامه از نظر می گذرانید:

انسیه شاه حسینی:

کارگردانان زن جنگ نیازمند آشنایی کامل با فضای جنگند

انسیه شاه حسینی کارگردان فیلم های جنگی در پاسخ به این پرسش که چرا فیلم های کارگردانان زن در حوزه جنگ و حوادث آن کمتر است، به بانی فیلم گفت: این موضوع در درجه اول تا حدودی به موقعیت فیلمنامه و قصه بر می گردد و در درجه دوم علت اینکه خانم ها کمتر به قسمت های عملی جنگ می پردازند، شاید به علت نداشتن آگاهی لازم از صحنه هاست.

این کارگردان افزود: وقتی یک فیلم دراماتیک خانوادگی می سازید، دوربین را در جایی که می خواهید، می کارید و همه مسائل قابل کنترل است. اما با توجه به صحنه های میدانی فیلم های جنگی، تهیه مواد منفجره سخت است و وقتی یک نفر اشتباه کند، فاجعه رخ می دهد. خود ما صحنه جنگی داشتیم که ماشینمان چپ کرد و قرار بود همه در این صحنه مجروح باشند، اما وقتی این اتفاق برای ما افتاد، نمی دانستیم کدام یک زخمی و کدام یک گریم هستند.

شاه حسینی ادامه داد: به دلیل اینکه مسائل جنگ را دیدم، اگر کسی سرصحنه بیاید و با این حوزه آشنا نباشد و خونی از بینی کسی سر صحنه جنگی بیاید، تعادل روحیه اش بهم می ریزد. بنابراین، فقدان شناخت از لحظات ناب، نبود امکانات و فیلمنامه باعث می شود کمتر قصه ها مربوط به بطن جنگ باشد و بیشتر در حوزه تبعات و حس و حال جنگ است. کسانی که شناختی از این حوزه ندارند و می خواهند فیلم بسازند باعث می شوند روح حماسی در این فیلم ها تلف شود و سوژه ها برخاسته از ترحم و احساسات باشند و همه چیزها در سطح حرکت کند.

شاه حسینی در پاسخ به اینکه چه پیشنهاد یا راهکاری در این رابطه دارید، گفت: منظور من این نیست که حتما بروند و فیلم های جنگی وسط میدان بسازند. من اولین فیلم کوتاهم را به نام «مجال» ساختم و صحنه های جنگ را داخل آپارتمان به کار بردم که به طور عینی آن را احساس می کنید. گاهی اوقات صحنه های جنگ را در فیلمی به کار می برید، اما جنگی بودن آن را احساس نمی کنید و حتی سریال های ما صحنه های جنگی باسمه ای دارند. شاید به این دلیل باشد که صحنه های جنگ را با تمام وجود احساس نمی کنند و به صورت عکس می بینند. اگر فیلمساز نداند که اگر دیالوگ ها در خدمت قصه نباشند، کار پیش نمی رود. در حقیقت نمی دانند رزمنده در شرایطی که جنگ وجود دارد، سخنرانی نمی کند.

وی در این خصوص که بازیگران تا چه اندازه از کارهایی که کارگردان می خواهد انجام دهد، تبعیت می کنند، توضیح داد: تا به حال مشکلی در این زمینه نداشتم. گاهی سه اتوبوس سیاهی لشکر می آوردند اما به محض آمدن همه را به خط می کردم و مثل یک فرمانده راه می رفتم و از من پیروی می کردند. قربان نجفی یک سرهنگ ارتش بود، اما وقتی متوجه می شد به مسائل اشراف دارم، با خونسردی برخورد می کرد و این مسأله بستگی به آگاهی کارگردان دارد. وقتی جزئیات نقش علم الهدی را توضیح دادم و متوجه می شدند که به مسائل آگاهی دارم، به خواسته کارگردان تن می دهند. من به مسائل نظامی علاقه داشتم و حتی وقتی که آقای روزبهانی به عنوان مسئول جلوه های ویژه کار می کرد، کمکش می کردم. وقتی کارگردان آشنا نباشد، همه به نحوی در کارش دخالت می کنند. ممکن است انفجار به نحوی کادر را پر کند، اما به لحاظ تاکتیک نظامی غلط است.

شاه حسینی در خصوص اینکه چرا کارگردانان زن هالیوود هم به فیلم های جنگی کمتر پرداختند، توضیح داد: چندان فیلم های خارجی که درباره جنگ ساختند را ندیدم، اما فکر می کنم اگر اوریانا فالاچی(خبرنگار) که جنگ ویتنام را دیده بود، فیلم جنگی می ساخت، مطمئنم که صحنه های مربوط به خط مقدم را به خوبی پوشش می دادند.

این کارگردان درباره علت کاهش استقبال از فیلم های دفاع مقدس عنوان کرد: این به مدیران فرهنگی ما باز می گردد و احساس شخصی ام این است که از بچه های جنگ می ترسند. احساس می کنم با یک فیلم ملودرام عاشقانه درجه سه بهتر کنار می آیند تا یک فیلم جنگی. اگر فیلم های جنگی ناب ما اجازه ساخته شدن داشتند، شاید صندلی بعضی را متزلزل می کرد. فیلم های جنگی ناب خون تازه دارد و به همین دلیل مسئولان را بی قرار می کند.

نرگس آبیار:‌

فیلمسازان جنگی زن بر اساس تجربه های ملموس فیلم می سازند

نرگس آبیار در خصوص اینکه چرا فیلمسازان زن در حوزه جنگ کمتر فیلم ساختند، به بانی فیلم گفت: خانم شاه حسینی جزو کارگردانانی است که در بطن جنگ هم بوده و فیلم هایی به این شیوه ساخته است، اما به طور شخصی ترجیح می دهم درباره موضوعی فیلم بسازم که آن را بشناسم و به این دلیل که مجال بیشتری برای ایجاد فضای جنگی مردانه نیاز است، باید بتوانیم آن را در دنیای ذهنی خودمان بیاوریم و باورپذیر کنیم و به شخصه تا به حال سراغ چنین فضایی نرفتم. هر فیلمسازی ترجیح می دهد در مورد موضوعاتی تجربه شده و آشنا فیلم بسازد که برای خود یا اطرافیانش ملموس باشد. خانم بنی اعتماد هم با چنین رویکردی فیلم «گیلانه» را ساخته است.

آبیار در خصوص اینکه چرا در هالیوود هم زنان کمتر در حوزه سینمای جنگ کار انجام می دهند، بیان کرد: این نوع سینما احتیاج به بودجه و هزینه دارد و شاید یک دلیل عمده آن باشد که چندان به خانم ها برای ساخت این فیلم ها اعتماد نمی کنند. به طور کلی، تعداد فیلمسازان زن ما در مقابل مردان زیاد نیستند که توقع داشته باشیم بخواهند در فضای عملیاتی جنگ فیلم بسازند. ممکن است یکی در این میانه موضوعی را مطرح کند که پرخرج باشد و باید بررسی کنیم که آیا برای ساخت این فیلم به او اعتماد می شود که البته فکر می کنم زنان در فیلم های سخت و مردانه هم موفق اند، اما به هرحال این نگاه وجود دارد.

کارگردان فیلم «شیار ۱۴۳» در خصوص پذیرش بازیگران و تبعیت از کارگردان عنوان کرد: همیشه ممکن است در کارهای اول کمی در این خصوص مشکل وجود داشته باشد، اما بعد از آن کمتر با مشکل رو به رو شدم.

وی در خصوص اینکه چرا از فیلم های دفاع مقدس کمتر استقبال می شود، عنوان کرد: طی سال های اخیر نسبت فیلم های جنگی خوب بود، اما طی دوره ای با رکود مواجه شدیم و آن هم به خاطر نگاه حاکم و تک بعدی شدن شخصیت ها بود. در حال حاضر با توجه به تحولی که در سینمای دفاع مقدس به وجود آمد، دیگر این اتفاق نیفتاد و شاهد فیلم هایی هستیم که مخاطب دارند و دیگر این دیدگاه تک بعدی وجود ندارد و فیلمسازان ما با یک نگاه جدید به موضوع جنگ نگاه می کنند.

مریم دوستی:

 ارشاد به راحتی مجوز ساخت فیلم های جنگی را نمی دهد

مریم دوستی کارگردان فیلم جنگی «دریاچه ماهی» درباره فیلمسازی زنان جنگ به بانی فیلم گفت: ارشاد به راحتی مجوز ساخت فیلم های جنگی را نمی دهد. وقتی برای ساخت فیلم خود به سازمان های دولتی رفتم، خیلی صریح و واضح می پرسیدند آیا می توانید این فیلم را بسازید؟… اوایل متوجه این صحبت ها نمی شدم، اما به تدریج به این نتیجه رسیدم که نوعی مردسالاری در سینمای ایران وجود دارد که ساخت فیلم جنگی را به وسیله یک زن نوعی جسارت و بی پروایی می دانستند. هیچکس از فرآیند ساخت «دریاچه ماهی» از من سوال نکرد و نقد بدنه می کردند تا اینکه نقدشان اصولی و اساسی باشد. هیچکس از شرایط و فرآیند کارم نپرسید و بدون استثنا همه منتقدان و خبرنگاران می پرسیدند چرا برای اولین کارم سراغ سراغ فیلم دفاع مقدس بروم. به مرور متوجه شدم خودشان به طور غیرمستقیم می گفتند فیلمنامه را دوست داریم، اما فیلم دفاع مقدس و جنگی نمی خواهیم کار کنیم. در حقیقت صحبت آن ها این است که با وجود پیشرفت فضای مجازی دیگر کسی فیلم جنگی نمی سازد.

دوستی در خصوص اینکه چرا فیلمسازان زن کمتر سراغ ساخت فیلم جنگی می روند، عنوان کرد: فیلمسازان زن کمتر با ادوات جنگی آشنا هستند و تهیه کننده ای که پای کار بایستد، کمترند. من معمولا علاقه مندم درباره تبعات و تنهایی بچه های جنگ فیلم بسازم. این تبعات جنگ به اندازه ای اهمیت دارد که خود جنگ مهم نیست. تبعات جنگ نشان دهنده آسیب زایی و ویرانگری است و اینکه تا چه اندازه می تواند تأثیرگذار باشد و می تواند تا یک قرن در فرهنگ و تمدن و حالات روحی یک مرز و بوم تأثیرگذار باشد.

وی ادامه داد: تبعات جنگ روانشناسی مهم و موشکافانه ای دارد و من سعی کردم چندان ویترینی کار نکنم و موضوعات روانشناسی و تنهایی را مطرح کنم.

دوستی با بیان مشکلاتی که در خصوص اکران فیلمش دارد، توضیح داد: در حال حاضر به طور شخصی دچار مشکل اکران هستم و هیچکس از من حمایت نمی کند. حوزه هنری وظیفه دارد از سینمای دفاع مقدس حمایت کند. آنها نمی توانند تشخیص دهند که فیلم من در چه درجه کیفی قرار دارد. وقتی فیلم در جشنواره باشد، به این معناست که باید به سرعت و زود اکران بگیرد. باید فیلم خودم را با بدبختی بسازم و اگر این طور باشد، کارگردانان سینمای ایران همیشه در حال سختی کشیدن هستند. همین شرایط به معنای این است که به نوعی می گویند فیلم جنگی نسازم.

دوستی درباره بازیگرانی که با آن ها کار کرده است و نقش کارگردان در هدایت فیلم عنوان کرد: هم در فیلم های کوتاهم و هم سینمایی بلندم هیچ مشکلی با بازیگران نداشتم و این تا حدودی به مدیریت و زیرکی کارگردان باز می گردد. کارگردانی که مشکلی در زمینه مالی و تدارکات نداشته باشد، قطعا مسأله ای پیش نخواهد آمد.