آیین های عزاداری اردبیل؛ از طشت گذاری تا تجمع روز تاسوعا و عاشورا
مراسم طشت‌گذاری یکی از زیباترین آیین‌های عزاداری برای امام حسین است که هر ساله در منطقه‌ی آذربایجان و به‌خصوص در استان اردبیل در مساجد و حسینیه‌ها برگزار می‌شود و با عزاداری در ایام محرم ادامه می‌یابد.
با فرا رسیدن ماه محرم و عزاداری سیدالشهدا (ع) سراسر ایران سیاه‌پوش و غرق در ماتم و عزا می‌شود. مردم اردبیل نیز ارادت خاصی به امام حسین و برادر بزرگوار ایشان، حضرت عباس (ع) دارند و عزاداری خود را قبل از آغاز ماه محرم برپا می‌کنند.در آستانه‌ی تاسوعای حسینی و تجمع عظیم مردم اردبیل در این روز در میدان عالی قاپو (بقعه‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی)، نگاهی به آیین‌های عزاداری مردم این شهر می‌اندازیم.
مراسم طشت‌گذاری یکی از آیین‌های سنتی مردم اردبیل است که در بزرگداشت جوانمردی شهدای کربلا و عزاداری در مصیبت آن‌ها برگزار می‌شود. بعد از اتمام این مراسم، از دوم ماه محرم هیئت‌ها و دسته‌جات عزاداری در مساجد و خیابان‌ها عزاداری می‌کنند و سرانجام در روز تاسوعا و عاشورا این شور و ماتم به اوج خود می‌رسد.
گفته می‌شود در روز ۲۷ ذی الحجه، زمانی که لشگریان حر راه را بر کاروان امام حسین می‌بندد امام حسین دستور می‌دهد از ذخیرهی آبیکه داشتند در طشت‌ها ریخته و تقدیم به لشگریان و اسب‌های تشنه‌ی حر کنند. این مراسم نیز به یاد جوانمردی امام حسین و از خودگذشتگی او و یارانش برگزار می‌شود که چگونه خود با لب تشنه و با کمبود آب، ذخیرهی آب خود را سخاوتمندانه تقدیم لشگریان دشمن کرد. طشت نماد مشک سقای کربلا، آب، رود فراتی است که به روی کاروان امام حسین بسته شد. آب در فرهنگ عاشورایی قداست خاصی دارد و یادآور مظلومیت سیدالشهدا و یارانشان است که با لب تشنه به جنگ ظالمان رفتند و ذلت را نپذیرفتند، این آب یادآور ایثارگری قمر بنی هاشم است که با لب تشنه و هنگام آب رسانی به زنان و کودکان تشنه به شهادت رسید.
در گذشته در اردبیل مراسم طشت‌گذاری یا طشت‌گردانی از بیست و هفتم ماه ذیحجه در مسجد جامع شروع می‌شد و از روزهای بعد مساجد دیگر، به نوبت این رسم را اجرا می‌کردند. امروزه نیز با اندکی تغییر در طی چند روز برگزار می‌شود. طبق یک رسم قدیمی، شهر اردبیل به شش محله‌ی بزرگ تقسیم شده و هر یک از محله‌های کوچک با توجه به موقعیت جغرافیایی، تابع یکی از این محله‌های ششگانه می‌شوند. عزاداری ماه محرم در اردبیل با طشت‌گذاری آغاز شده و هر روز در دو محله این مراسم اجرا می‌شود. روز اول در محله‌های «طوی» و «اونچی میدان» طشت گردانی می‌کنند و روز دوم در محله‌های «اوچ دکان» و «سرچشمه» برگزار می‌شود. در نهایت، روز آخر ماه محرم مراسم طشت گذاری و طشت گردانی در محله‌های «پیر عبدالملک» و «عالی قاپو» انجام می‌گیرد.
مراسم به این شکل انجام می‌گیرد که دسته‌های سینه زنی و زنجیرزنی با نوای نوحه و نواختن طبل و شیپور و حمل علم‌های عزاداری، به یاد مظلومان لب تشنه‌ی کربلا مشکی را پر از آب می‌کنند و آن را به‌همراه طشت‌هایی از جنس مس یا برنز حمل می‌کنند که اغلب روی دوش ریش سفیدان محل حمل می‌شود. بیشتر این نوحه‌ها و رجز‌هایی که در مراسم می‌خوانند، در بیان بزرگواری‌های سقای کربلا و جوانمردی‌های او در راه آب رساندن به کودکان خیمه‌های کاروان امام حسین است. سپس این طشت را به مسجد می‌برند و کسانی که در مسجد حاضر هستند به احترام آن‌ها به پا خواسته و در جلوی آن‌ها با شعار «الدخیل یا ابوالفضل» سینه می‌زنند. بعد از طواف مسجد طشت‌ها را در جای مخصوص خود می‌گذارند و با خواندن دعای مخصوص، آب مشک‌ها را درون طشت ریخته و آن را پرآب می‌کنند.
در روستاهای استان اردبیل نیز این آیین با نظم و ترتیب خاصی اجرا می‌شود، البته ناگفته نماند که آداب و روسوم هر روستا مختص به‌خود است اما اختلاف کمی با هم دارند و در محتوا یکی هستند. در روستای «شایق» که یکی از بزرگترین روستاهای تابعه‌ی شهرستان سرعین است، مراسم طشت گذاری در اولین پنج‌شنبه‌ی ماه محرم و بعد از نماز ظهر و عصر برگزار می‌شود. به گفته‌ی اهالی این روستا، چند روز مانده به برگزاری مراسم، طشت را از مسجد برداشته، تمیز و معطر می‌کنند و روی آن پارچه‌ی سیاه می‌کشند. در روز اجرای مراسم پس از نوحه‌خوانی، مردم در شکل دسته‌های منظم عزاداری با برداشتن طشت از مسجد آن را به رسوم خاصی در دو نقطه و در منزل دو نفر از ریش سفیدان روستا می‌گردانند. در این مراسم دسته‌جات در دو ستون منظم که برچم‌های عزاداری جلوی آن‌ها قرار دارد، به حرکت درمی‌آیند و یکی از این ستون‌ها و با صدای بلند «حسین» می‌گویند و در جواب آن، ستون دیگر «مظلوم» فریاد می‌زند و به‌همین ترتیب تا خانه‌ای که طشت را به آنجا می‌برند، مسیر را طی می‌کنند و در خانه با ذکر مصیبت کوتاهی طشت عزا را برداشته و از مسیر دیگر به سوی مسجد حرکت می‌کنند.
برخی از مورخان می‌گویند که احداث «جایگاه طشت» در مساجد اردبیل بعد ار به قدرت رسیدن شاهان صفوی انجام شده است و یکی از ویژگی‌های معماری مساجد اردبیل وجود جایگاه و سکوهای خاص برای استفاده در این مراسم است. جایگاه مخصوص طشت در یکی از اضلاع دیوار مسجد به‌صورت «طاق نما» ایجاد می‌شود و در طول سال طشت‌ها روی این سکو قرار می‌گیرد. در برخی جاها نیز امکان دارد طشت‌ها از قبل در خانه‌ای که صاحب آن نذر کرده قرار داشته باشد و در این‌صورت دسته‌های عزادار به آن خانه رفته و بعد از انجام عزاداری طشت‌ها را برداشته و به طرف محل برگزاری رهسپار می‌شوند. مردم آب این طشت‌ها را متبرک می‌شمارند و هر کدام مقداری به‌عنوان تبرک برای شفای مریض و برآورده شدن حاجات برمی‌دارند. مراسم طشت گذاری در سی‌ام ماه ذیحجه به پایان می‌رسد و مقدمه‌ای است برای عزاداری‌های ماه محرم در این شهر است.
بر اساس متن کامل و قدیمی دعای طشت گذاری که به‌صورت تلفیقی به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی نوشته شده است، می‌توان گفت که قدمت آیین طشت گذاری به عصر صفویه مربوط می‌شود. اما در چند دهه‌ی اخیر برگزاری این مراسم در سایر شهرستان‌های استان و برخی استان‌های همجوار مانند آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، زنجان، مازندران، آستارا، تالش و ورامین انجام می‌گیرد. قدیمی‌ترین طشتی که از گذشته به یادگار مانده است، متعلق به مسجد «بازار چاقوسازان» اردبیل است که قدمت آن به دوران سلطنت «شاه عباس» باز می‌گردد. در داخل و لبه‌ی این طشت نقش گیاه و ماهی حک شده و در لبه‌ی آن عبارت و تاریخ «وقف نمود به حضرت عباس ۱۰۳۸» وجود دارد.
به‌طور کلی در مورد فلسفه و علت برگزاری این مراسم از دوران صفویه، دو نظریه وجود دارد:
برخی معتقد هستند که با انجام این مراسم، اهیمت آب و جایگاه آن در حادثه‌ی عاشورا مورد توجه قرار می‌گیرد.
اما برخی هم به داستان سیراب کردن لشگر حر و اسب‌های کاروان او توسط امام حسین اشاره می‌کنند که در منطقه‌ای به نام «زباله» راه را بر کاروان سیدالشهدا می‌بندند و امام حسین با کمال بزرگواری و سخاوت، او و لشگریانش را سیراب می‌کند و مراسم طشت‌گذاری نیز برای بزرگداشت این حرکت جوانمردانه و مظلومیت امام حسین و یارانش برگزار می‌شود.
عزاداری‌ها و هیئت‌های اردبیل سه شاخصه‌ی بسیار مهم دارند که عبارتند از اخلاص، داشتن نظم و خودجوش بودن آیین‌های محرم که با داشتن این ویژگی‌ها است که توانسته فرهنگ عاشورایی و عزاداری خود را حفظ کند. سابقه‌ی عزاداری در اردبیل بیش از ۶۰۰ سال است و نقش بسیار مهمی در اعتلای فرهنگ و تمدن شیعی کشور داشته و از جایگاه خاصی در تشیع برخوردار است. این مراسم در ۴۱ مسجد شهر اردبیل برگزار می‌شود و با تداوم این آداب و رسوم، این مراسم به یک فرهنگ اصیل و مستند و قابل اتکا تبدیل شده است. این مراسم در آبان ماه ۱۳۹۱ به‌عنوان سومین میراث معنوی، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
با آغاز ماه محرم، به‌جز روز اول و نهم محرم و یک روز جمعه که ما بین ده روز اول واقع می‌شود، (در این روز مجمع جهانی حضرت علی اصغر در مصلی‌ها و مساجد سراسر کشور برگزار می‌شود) هر روز دسته‌ی یکی از محله‌های ششگانه‌ی اردبیل به بازار و خیابان می‌آیند و به عزاداری می‌پردازند و در روز تاسوعا و عاشورای حسینی با شمع گردانی در ۴۱ مسجد و عزاداری در سطح شهر ماتم و گریه و حرارت حسینی به اوج خود می‌رسد. در روز تاسوعا ده‌ها هزار نفر از مردم اردبیل و بیش از ۴۰۰ هیئت و دسته‌ی عزاداری از نقاط مختلف کشور و حتی میهمانان خارجی در میدان عالی قاپوی اردبیل (بقعه‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی) دور هم جمع می‌شوند و زیر یک بیرق قرار گرفته و در رسای سیدالشهدا (ع) و سقای لب تشنه‌ی کربلا، حضرت ابوالفضل العباس نوحه می‌خوانند و سینه می‌زنند. به‌دلیل چنین مراسمات عزاداری باشکوه و بزرگ و دیگر آیین‌های عزاداری این شهر، اردبیل به «پایتخت عزاداری کشور» شهرت یافته است.
هر سال در روز تاسوعا این مراسم از شبکه‌های ملی پخش شده ودل‌های عاشقان حسینی را در این مراسم حاضر می‌کند و روز به روز به شکوه و جلال آن افزوده می‌شود. مردم این شهر بر حفظ اصالت عزاداری تاکید می‌کنند تا به دور از هرگونه بدعت و خرافه، عزاداری اصیل و سنتی خود را زنده نگهدارند و اتحاد و همبستگی شیعیان را به دشمنان اسلام و یزیدیان زمان نشان دهند. مردم حاضر در این تجمع آنقدر پر شور و با تمام وجود عزاداری می‌کنند که از شنیدن صدای سینه زدن‌های آن‌ها دل هر مومن به لرزه درمی‌آید. مداحان اردبیلی در سراسر ایران شهرت دارند و با اشعار و نوحه‌های پرمعنی و جانسوز الگوی دیگر مداحان کشور هستند. در روز تجمع روز تاسوعا، مداحان نوحه‌ی مشهور ترکی را در رسای حضرت ابوالفضل العباس می‌خوانند و مردم با تمام وجود همراهی می‌کنند:
کیمدی بومولایولی ایثاریدی رهبرونون پیروی هم یاریدی
عشق میون نوش ایدوب هشیاریدی سایه سالوب دیده سی بیداریدی
قرب خداده گوزل اجلاسی وار هانسی گروهون بیله مولاسی و
شیعه لرون حضرت عباسی وار
ظاهری بی نقصدی عالی نقوش محضررهبرده دایانموش خموش
ساقیه میخانه دی باده فروش اهل ولایه اولوب چشم وگوش
کیمسه نون عالمده بواحساسی وار هانسی گروهون بیله مولاسی وار
شیعه لرون حضرت عباسی وار
عشقه گوره آچدی گوزل مکتبی ویردی محصل لرینه منصبی
آدی ویرورجانلارا تاب وتبی ذاکر ایدوبدی آدونا هر لبی
باشجادبیراولماقا سوداسی وار هانسی گروهون بیله مولاسی وا
شیعه لرون حضرت عباسی وار
هرسوزی شیریندی بالا بنزری دیده سینه مات قویوب دلبری
خوش یارادوب خالق اونا پیکری سایه سالارگر آچااوشهپری
قاشی کمان آی کیمی سیماسی وار هانسی گروهون بیله مولاسی وار
شیعه لرون حضرت عباسی وار
در روز عاشورا نیز مردم در میدان عالی قاپو جمع شده و شور و شعور حسینی را به نمایش می‌گذارند. در این روز نیز تمام دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری در این مکان جمع می‌شود و به‌صورت واحد به عزاداری می‌پردازند و چند مداح نوحه‌خواهی می‌کنند. این مراسم تا اذان ظهر ادامه می‌یابد و بعد از نماز هم برخی دسته‌جات عزاداری می‌کنند. بعد از اذان مغرب، مراسم شام غریبان سیدالشهدا برگزار می‌شود و با نوحه‌های سوزناک در غم مصیبت حسین و اسیران کربلا دل‌های مردم غرق در ماتم و عزا می‌شود:
دسته‌ی اول چنین می‌خوانند:
گلمیشیک ای شیعه‌له‌ر، شام غریبانه بیز
وئـرمـه‌گه باش ساغلغی، زینب نالانه بیز
دسته‌ی دوم نیز ای چنین جواب می‌دهند:
شیعــه باخین زینبیـن نالـه و فغــانینــه
بو گئجه بیز گلمیشیک، شام غریبانینه
