آیا چیزی به نام چشم‌زخم واقعا وجود دارد؟

این جمله‌ها برای اغلب ما کاملا آشنا هستند: «فلانی را چشم کردند»، «فلانی چشمش شور است»، «اسفند دود کن چشم نخوری!»، «حتما چشمت کردند» و … اما این سوال پیش می‌آید که آیا واقعا چیزی به نام چشم‌زخم وجود دارد؟

اعتقاد به چشم زخم از قدیم الایام نه تنها در ایران بلکه در فرهنگ‌های مختلف و از زمان‌های دور حتی در یونان باستان وجود داشته است و معمولا برای دفع آن از تعوذ، حرز، دعا و مانند آن استفاده می‌شود.

رسم است هنگام تعریف از چیزی عبارت‌های «از چشم بد دور» «بزنم به تخته» و «ما شاء الله» را به کار ببرند، همچنین برای داماد و عروس یا فردی که می‌خواهد به حج مشرف شود یا کسی که خانه‌ی جدید خریده یا ساخته، گوسفند قربانی کرده و اسپند دود می‌کنند. چرا که برخی معتقدند این کارها آنان را از خطرات و چشم بد دور می‌کند.

چشم‌زخم چیست؟

چشم زخم عبارت است از آسیبی که تصور می‌شود از نگاه حسود، بدخواه یا حتی ستایشگر به کسی یا چیزی می‌رسد. کسی را که گمان می‌رود چشمش چنین تأثیری دارد بد چشم، چشم شور، نظر زدن، نظر رساندن و امثال آن تعبیر می‌کنند.

آیا واقعا چشم زدن وجود دارد؟

دکتر حسین الهی قمشه‌ای در پاسخ به سوال گفته: تقریبا در همه فرهنگ‌های جهان گونه‌ای از اعتقاد به چشم زخم «Evil Eye» مشاهده می‌شود. به نظر ما نیروهایی چون حسادت، نفرت و انتقام‌جویی می‌تواند تاثیرات منفی و آزاردهنده‌ای در زندگی انسان‌ها داشته باشد، البته این به معنی قبول انرژی‌های معجزه‌آسا نیست، بلکه گاهی چند کلمه حرف، یک نگاه یا حتی یک حرکت دست می‌تواند آشوبی بر پا کند. آدمی باید خود را از مصاحبت این گونه افراد بر کنار دارد و بخصوص امتیازات خود را در معرض نگاه همگان نگذارد.

هدف از نظر قربانی پیش‌گیری از چشم زخم است.

چشم‌زخم یا چشم حسد یا چشم شیطان (Evil Eye) عبارت است از نگاه حسودانه به یک شیء یا به انسان که بسیاری به آن اعتقاد دارند و در فرهنگ بسیاری از کشورها به چشم می‌خورد. بر اساس این باورها چشم‌زخم باعث بدشانسی یا رخداد بد می‌شود و نمادش به شکل تک‌چشم است.

در زبان فارسی به آن چشم زخم، در زبان عربی «نظر»، در زبان یونانی το μάτι ، به اسپانیاییmal de ojo، در زبان ایتالیایی malocchio و در هاوایی به آن stink eye گفته می‌شود.

در فرهنگ‌های مختلف برای گریز از چشم حسد راهکارهای مختلفی ارائه می‌شود. در اقوام مختلف طلسم‌های برای دوری از چشم حسد درست می‌کنند و از نماد آن که به صورت یک تکه شیشه‌ای که در وسط آن شبیه چشم است در منازل و در محل کار استفاده شده و به دیگران هدیه داده می‌شود.

چشم زخم گونه‌ای از بدخواهی است به گونه‌ای که در بسیاری از فرهنگ‌ها این عقیده وجود دارد که فرد شور چشم می‌تواند عامل بدشانسی یا صدمه به دیگرانی که با مورد نفرت یا دشمن‌ی اویند گردد.

این عمل چشم زدن یا نظر زدن نامیده می‌شود و در مقابله با آن طلسم‌هایی ابداع شده‌است که «نظرقربانی» خوانده می‌شوند. این اصطلاح اشاره بر این دارد که صدمات و بداقبالی‌های وارده از طریق نگاه دشمنانه یا بدخواهانه به دیگران وارد می‌گردد.

چنین عقیده‌ای بسیاری از فرهنگ‌ها را بر آن داشته تا به دنبال اقدامات پیشگیرانه در برابر آن باشند. گرچه این عقیده به گونه‌های مختلف در سراسر جهان (اروپا، آسیا، آفریقا و آمریکا) پراکنده‌است اما اصل این موضوع و شدت اهمیت آن در فرهنگ‌های مختلف، تفاوت بسیار با هم دارند و بیشترین تأثیرپذیری از آن در خاور میانه وجود دارد به گونه‌ای که گردن‌آویزها و لوازم زینتی منزل که در جلوگیری از چشم زخم کاربرد دارد یکی از سوغات و یادگاری‌هایی است که گردشگران از کشورهای ایران و افغانستان با خود همراه می‌کنند.

چشم‌زخم باعث بدشانسی یا رخداد بد می‌شود و نمادش به شکل تک‌چشم است.

حضرت محمد (ص) نیز می‌فرماید که چشم زخم واقعه‌ای است که نمی‌توان آن را انکار کرد. بر اساس عقاید اسلامی برای در امان ماندن از چشم زخم راه‌های متفاوتی وجود دارد. خواندن سوره فاتحه، آیت الکرسی و نیز دعاهای مربوطه از راه‌های محفوظ ماندن از چشم زخم هستند.با این توصیف درمی‌یابیم که چشم زخم امری است که در اسلام و مبانی دینی و تمدن اسلامی باوری خرافی و تلقین، تلقی نشده و نه تنها انکارپذیر نیست، بلکه در مبانی دینی ما نیز از آن سخن به میان آمده است.

به طور کلی از نظر عقلی چشم زدن امر محالی نیست، چه اینکه بسیاری از دانشمندان امروز معتقدند در بعضی از چشم‌ها نیروی مغناطیسی خاصی نهفته شده که کارایی زیادی دارد، حتی با تمرین و ممارست می‌توان آن را پرورش داد، خواب مغناطیسی از طریق همین نیروی مغناطیسی چشم‌ها است.

البته قبول تاثیر چشم زخم به طور اجمال به این معنی نیست که به کارهای خرافی و اعمال عوامانه در اینگونه موارد پناه برده شود که هم بر خلاف دستورات شرع است، و هم سبب شک و تردید افراد ناآگاه در اصل موضوع است؛ همانگونه که آلوده شدن بسیاری از حقایق با خرافات این تاثیر نامطلوب را در اذهان گذارده است.

عوامل ایجاد کننده چشم زخم چیست؟

• حسادت در انسان ایجاد انرژی منفی می کنند که مخرب ذهن و روان است و آسیب (شر) می رساند.
• محبت بیش از حد نسبت به چیزی یا کسی، باعث چشم زخم و آسیب می شود. چنانچه علاقه به نعمت های خداوند از علاقه به خالق آنها بیشتر باشد، شر رخ می دهد. زیرا انسان محدود به خود می شود و آن نعمت را متعلق به خود می داند و شر وجودش را می گیرد. خداوند در قرآن می فرماید: اگر پدران، فرزندان و ثروت خود را بیش از خدا دوست بدارید، آنگاه منتظر عذاب الهی باشید.
• حیرت و تعجب انسان تنگ نظر وقتی به چیزی یا کسی نگاه کند، از چشم او انرژی منفی خارج می شود و آسیب می رساند.

چشم‌نظر یا نظرقربانی چیست؟

نظرقربانی یا به اصطلاح عامیانه نظر قربونی نوعی طلسم مرسوم در بسیاری مردمان بوده و هست. هدف از نظر قربانی پیش‌گیری از چشم زخم است. نظر قربانی بیشتر بر سر و گردن بچه‌ها یا حیوانات عزیزی که تامین‌کننده درآمد خانواده بوده و نیز دیوار منزل و محل کسب آویزان می‌شده‌است. آویزان کردن زنگوله و مهره به همراه نظر قربانی هم مرسوم بوده‌است. امروزه بیشتر از نظر قربانی برای تزئین استفاده می‌شود.

چشم زخم و آداب و رسوم مربوط به آن در ترکیه

امروزه بیشتر از نظر قربانی برای تزئین استفاده می‌شود.

بر اساس عقاید مرسوم در بین مردم ترکیه، ویژگی‌ها و خصوصیات فیزیکی افرادی که چشم می زنند، تقریبا مشابه است. بر اساس این باورها افرادی که بور هستند، چشمان آبی بسیار روشن دارند، فاصله بین دندانهایشان زیاد است، لوچ هستند، ریش قرمز دارند، فاصله بین بینی و دهان آنها خیلی کم است، سوراخ‌های دماغشان خیلی بزرگ و چشمانشان گود است، ابروان پیوسته دارند و نیز کسانی که در قسمت سفید چشمشان خال دارند، بیشتر چشم می زنند.

مردمان آناتولی برای تعیین کسی که چشم زده و نیز کسی که چشم خورده، روشهای متفاوتی دارند. برای در امان ماندن از چشم زخم از طلسم های متفاوتی که به وفور در میان مردم یافت می شود، استفاده می کنند. وسایل و اشیای ساخته شده از این طلسم ها بر روی بزرگسالان و کودکان، کنار گهواره کودکان، بر روی درب خانه و یا بر روی بعد مشخصی از هر چیزی که احتمال دارد، چشم بخورد، زده می شود.

معمولا این اشیایی که گفته می شود اثر چشم زخم را خنثی می کند، به رنگ آبی بوده و یا سنگها و منجوقهایی به شکل چشم هستند که چشم نظر نامیده می شوند. در مصر باستان به این چشم نظرها «چشم هوروس» که نشان قدرت پادشاهی و سلامت می باشد و یا «چشم ازیریس» که خدای جهان زیرزمینی و زندگی پس از مرگ است، گفته می شد.

مردمان آناتولی وقتی خانه، مزرعه، ماشین و یا هر چیز جدیدی را می خرند، سعی می کنند با زدن چیزهایی که باعث رفع چشم زخم می شود بر روی آنها از بدیها و بلاها جلوگیری کنند. برخی از چیزهایی که برای دفع چشم زخم مورد استفاده قرار میگیرد در حیوان، انسان و مکان مشابه است، همانند اسپند و یا چشم نظر. اما برخی دیگر تنها در مکانها مورد استفاده قرار می گیرد. اینها نیز عبارتند از نعل اسب، شاخ گوزن، شاخ قوچ، پوست قورباغه، پنجه گرگ و نظایر آن.

چشم زخم و آداب و رسوم مربوط به آن در نقاط مختلف جهان

چشم‌نظر در یونان

در مکزیک و کشورهای لاتین برخی والدین از برای دفع چشم زخم از تخم‌مرغ استفاده می‌کنند. آنها تخم‌مرغ را از روی بدن کودک عبور می‌دهند و معمولا همزمان با این کار دعایی مثل دعای ربانی خوانده می‌شود و بعد تخم‌مرغ را در کاسه‌ای زیر بالش می‌گذراند. اجازه می‌دهند تخم‌مرغ تمام طول شب زیر بالش بماند و اگر صبح سفیده‌ی تخم‌مرغ کدر و تار باشد نتیجه می‌گیرند کودک چشم خورده است. این شیوه همزمان چشم زخم را هم درمان می‌کند.

برخی ایتالیایی‌ها یک شاخ کوچک قرمز (corna) را به گردن می‌اندازند یا به جاسوئیچی خود آویزان می‌کنند تا از چشم زخم در امان بمانند.

در هند هم برخی افراد برای دفع چشم زخم از آینه استفاده می‌کنند. با این حال، به جای قرار دادن آن در خانه، آینه‌های کوچکی را داخل لباس‌هایشان می‌دوزند یا به بدن‌شان می‌چسبانند.

در برخی فرهنگ‌های اسپانیایی‌زبان کودکان تعویذی از جنس شبق سیاه به گردن می‌اندازند. این تعویذ معمولا به شکل یک مشت کوچک است. حتی ممکن است به صورت مهره‌های سیاه و قرمز روی یک زنجیر طلایی باشد.