ولیعصر؛ باشکوهترین و طولانی ترین خیابان خاورمیانه
خیابان ولیعصر تهران با ۱۸ کیلومتر طول که تاریخ و فرهنگ پایتخت را از میدان راهآهن تا میدان تجریش در آن میتوان مرور کرد و طولانی ترین خیابان خاورمیانه است.
ویژگی انحصاری خیابان ولیعصر به عنوان طولانیترین خیابان خاورمیانه باعث شد که پس از گذشت یک قرن، بهانهای برای قرار دادن نام آن در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی کشور شود.
تاریخچه خیابان
احداث جاده مخصوص پهلوی یا همان خیابان پهلوی سابق (ولیعصر فعلی) از سال ۱۳۰۰ شمسی آغاز شد. رضاخان سردار سپه در دوران وزارت جنگی خود ۱۳۰۲ – ۱۳۰۰ تصمیم به احداث این جاده گرفت. او تازه شروع به خریدن املاک و مستغلات کرده و باغی در سعدآباد را که قبلا از مستغلات بانو عظمی خواهر ظل السلطان و دختر ناصرالدین شاه بود، در شمال قصبه تجریش خریداری کرده بود.
همچنین درختکاری اطراف این خیابان و کشیدن نهر برای آبیاری درختان آن نیز از سال ۱۳۰۰ آغاز شد.در سال ۱۳۰۷ خیابان پهلویِ بالا بهدست «بلدیه تهران» سنگفرش شد و سپس با راهیابی آسفالت به پهنه خیابانسازی شهرها، در سال ۱۳۰۹ مجلس شورای ملی قانونی را برای ساخت و گسترش خیابانهای تهران تصویب کرد و پس از آن گامهای ساخت «جاده مخصوص پهلوی» آغاز و برای نخستین بار این خیابان قیرریزی شد. در سال ۱۳۱۰ خورشیدی پیش از آمدن ملک فیصل، پادشاه عربستان به تهران، خیابان الماسیه (باب همایون) و میدان توپخانه و آغاز خیابان لالهزار برای نخستین بار آسفالت شد و یک سال پس از آن در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، خیابان پهلوی نیز آسفالت شد.
از آنجایی که چنار با آب و هوای تهران بسیار سازگار است، در ابتدا دو طرف خیابان ولیعصر را چنار کاشتند. همان زمان برای آبیاری آنها در سه راه زعفرانیه دو حلقه چاه حفر کردند. عبدالله مستوفی انگیزه ساخت این خیابان را تصمیم رضاشاه برای پیوند دادن کاخ سعدآباد به کاخ مرمر میداند. بر اساس کتاب «شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دور قاجاریه» نوشته عبداله مستوفی، در زمان رضاشاه در خیابان پهلوی به فاصله هر دو متر، یک چنار و بین هر دو چنار یک بوته گل سرخ کاشتند؛ بنابراین در دو سوی مسیر ۱۸ کیلومتری خیابان مجموعا ۱۸ هزار چنار کاشته شد.
البته برخی این تعداد را تا ۲۴ هزار اصله نیز برآورد کردهاند. در زمستان ۱۳۱۹ برای نگهداری از درختان پای چنارها را به عمق یک متر و نیم گودبرداری کردند و به جایش کود ریختند. همچنین یک استخر بزرگ هم بین محمودیه و تجریش پیکنی کرده بودند که ذخیره آب برای چنارها فراهم باشد، اما قضایای شهریور ۱۳۲۰ این اقدام را ناتمام گذاشت.
جاده مخصوص یا جاده پهلوی تا سال ۱۳۲۰ اختصاصی بود و مردم از جاده قدیم شمیران به تجریش میرفتند. درباریان، وزیران، سفرا و نظامیان که دستور شرفیابی به آنان ابلاغ میشد، از جاده مخصوص تردد میکردند. پس از شهریور ۱۳۲۰، این سد شکست و این جاده عمومی شد. خودروهای متفقین و سپس مردم از این جاده عبور کردند، اما سالها گذشت تا جاده پهلوی به صورت خیابان پهلوی درآمد.
چون در آن دوره منطقه، شمیرانات بیشتر چهرهای ییلاقی داشت؛ این گذرگاه نیز به گونه جادهای بود که از میان تپهها میگذشت و چندان همسانی با خیابانهایی چون سپه (امام خمینی) و شاهرضا (انقلاب) که در پیرامون آنها ساختمانهای نوین ساخته شده بود، نداشت. این جاده با ردیفهای چنار منظم در دو سوی آن شناخته میشد. وجود چنارهای خیابان ولیعصر چنان زیبایی دلپذیری به این خیابان داده، که آن را جزو زیباترین خیابانهای جهان درآورده است. پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیایی سده ۱۷، نوشته است:
اگر استانبول شهر سروها است، تهران را باید شهر چنارها خواند.
در سمت راست این خیابان کمی بالاتر از چهارراه انقلاب امروز، بوت کلاب یا باشگاه قایقرانی در فاصله سالهای ۱۳۳۰–- ۱۳۲۰ راهاندازی شد که تفرجگاه کودکان و مورد توجه آنان بود. در سمت چپ این خیابان جایی که امروز بلوار کشاورز قرار دارد، آب نمای کرج قرار داشت که سالها دانش آموزان و دانشجویان در سایه درختان پر شاخ و برگ آن کتابهای درسی خود را برای امتحانات خردادماه مرور میکردند.
جنگل ساعی
جاده پهلوی از حدود پنجاه سال پیش به صورت تفرجگاه مردم تهران جلوه ها نمود در سالهای ۱۳۲۶ -۱۳۲۵ دولت قوام بنا را بر آن گذارده بود که در ضلع راست این خیابان بین سه راه عباسآباد تا میدان ونک را به جنگل مصنوعی بزرگی که هوای شهر را تلطیف نماید، تبدیل کند. مرحوم مهندس کریم ساعی که از استادان کشاورزی و متخصص جنگلکاری بود، اجرای این پروژه مهم را عهدهدار شد؛ اما در گیر و دار چرخ و دنده بروکراسی، دیوان سالاری فرساینده از یک سو و نبود بودجه از سوی دیگر این طرح آنقدر به درازا کشید که موضوع منتفی شد و به دلیل افزایش بهای اراضی این منطقه که به جنگل ساعی شهرت یافته بود، به جای حیوانات و وحوشی که قرار بود از جنگلهای مازندران و از دشت ارژن فارس و کویر لوت به این جنگل منتقل شود، زمینخواران به جان این اراضی افتادند و زمینهای آن را به بهای بسیار بالا خرید و فروش کردند و جنگلی نصیب مردم تهران نشد، مگر پارک خوبی به نام ساعی که امروز باقی و برقرار است.
بیشتر بخوانید
- پارک ساعی کجاست؟
- پارک ساعی، ساخته پدر جنگلداری ایران
این خیابان در طول سالهای ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۵ شکل امروز را یافت و از حالت بیابانی خارج شد و به طولانیترین خیابان پایتخت بدل شد. چهارراه ونک که زمانی دزدگاه بود، به صورت میدان ونک امروز درآمد. در سمت چپ خیابان تأسیسات تلویزیون دولتی ایران سر به آسمان کشید، چندین هزار فروشگاه و دهها رستوران و کافه رستوران پدید آمد.
مردم در کوچهها و خیابانهای اطراف برای خود ویلا و خانه ساختند. بزرگترین کافههای تهران که اساس فرنگی داشتند چون چاتانوگاه، کازبا، ریوریسرا، باربکیو در سمت راست خیابان تأسیس شدند. سینماهای مدرن تهران مانند اسپایسر و آتلانتیک و… در ضلع غربی بین میدان ولیعصر آن زمان و میدان ونک دایر شدند.
پس از انقلاب اسلامی، در آغاز، خیابان پهلوی، خیابان مصدق نامگذاری شد؛ ولی پس از چندی نام آن به خیابان ولیعصر تغییر یافت.
عکس:مجید صالح یار
